Çawa ez dikarim
kompiyûterê xwe ji vîrûsan biparizim?
Cankurd
Bêguman roj bi roj di nav destêd roşenbîrên
me da kompiyûter bêtir pêda dibin, hejmara wan di
Kurdistanê dikeve serhev. Eve jî ji wan re alîkariyek
mezin e ji ber ku bi rêya kompiyûterê ewan asantir
karê xwe yê nivîsandinê dikin, û bi rêya Internêtê
têkiliya xwe bi cîhanê re bi zûkî li dar dixînin,
berhemên xwe jî di nav sînor û sehedan re derbas
dikin û bi hev re dikevin gengaşî û axiftinê,
hene jî bi rêya Intêrnêtê hevdu baştir dinasin
û hevdu dibînin. Lew re kompiyûterekî baş deriyê
têkiliyin baştir vedike.
Mixabin! Bi vê pêşkeftina teknîkî ya nûjen
re hinek nexweşiyên giran jî pêda bûne, mirov
li ber kompiyûterê bêtir dem derbas dike, ku para
zarokên xwe ji hevjîna malê kêmtir dike, piştêş,
çavêş û sereş jî li gel bêliviya lingan
bi xwe re wêraniyê tînin, lê ji wan nexweşiyan
tevan mestir berbadkirina demê ye li ber kompiyûterê
bo sîlkirina vîrûsan û paqijkirina hembara (Festplatte)
kompiyûterê ji wan hêrişên biyanî, ku herroj
çêdibin û jîna mirov tahldikin.
Bi peyketina şîretên wan kovar û malperan,
ewên ku çareyên sîlkirina vîrûsan ji me re diyardikin,
gelek dem û kat ji temenê mera dicin û mera di nav
wan şîretên pir û rengareng da hin caran winda
dibe, nizane çi bike. Bo vê yekê pêwîst e em bizanin,
ka van vîrûs çine û çi pêwîste, ku em xwe ji hêrişên
wan biparizin, ewên bi piranî ji aliyê xêrnexwaz
û saziyên neyarî ve tên ser me, bi armanca herifandina
her malperek kurdayetiyê û ji nav birina xebata
her kurdekî /ê xebatkar bi rêya tijîkirina e-maila
wî / wê bi nameyên, ku bi vîrûsan dagirtî?
Vîrûs çiye û çawa kardike?
Berî her tiştekî divê em bizanin, ku bi kar
anîna peyva Vîrûs yekemîn car di vî warî
da sala 1984 ji dev Fred Cohen di semînarekê
da li ser astengên bi vê şêweyê hatiye bihîstin.
Vîrûs dikeve nav bernameyekê, xwe bi wê re
pirtir û firehtir dike. Lê belê dataya, ku vîrûs
di nav da, çi di e-mailê da û çi di hembara kompiyûterê
da be, ne ziyankar e, heger ew data neyê vekirin
an bi kar anîn, tenê gava ez vîrûsê bihirhitînim
(aktîv bikim) an jî datayê vekim,
ew wek hovê di qefesê da, ku tê azadkirin, dest
bi herifandinê dike û ziyan jê pêda dibe. Wilo
pêwîste, ez wan datayên guman li ser heye,
ku vêra vîrus hatiye, yekser sîl bikim û ji sepeta
gemarê jî sîlbikim. Divê ez wê bê desttêdan ji ortê
rakim.
Weku mirov dixwaze û hezdike zar û pişt û
neviyên wî pir bibin û dora wî şên bikin, vîrûs
jî bîzava xwe dike, ji xwe hinek wek xwe pêda bike,
bi wê şêweyê malwêraniyê di kompiyûterê da
çêdike, û carina teviya sîstemên fîrm û bank û saziyan
tev li hev dixîne an jî dide rawestandin, ku ziyanek
diravî ya mezin ji ber wê yekê pêda dibe. Hinek
vîrûs jî hene wek bombeyên demkî “Dempîvkî”
paş demekê dest bi herifandinê dikin, çiqas
ziyanê pêda dikin nexweya ye, ewan davêjin ser bernameyan
û gava bername dikeve xebitandinê, vîrûs dest bi
nebaşiyê dikin.
Vîrûs bi rêya activX jî bi zûkî
derbas dibin nav kompiyûterê. activX pêvaçûyek
xebitandinê ye, ji aliyê Microsoft ve hatiye
pêdakirin, ku bi rêya wê hinek bername bên xebitandinê,
li dera ku ew dixwaze. Lew re activX pir
lawaz e bo nûkirina sîstemên bi kar anîna kompiyûterê,
lê dîsa jî pêwîstin. Bi activX bernameyên
bingehîn (Wek Windows) bi terzekî online
tên tazekirin. Bê activX tazekirina online
(update) çênabe. Lê bi wê bernameyê jî Microsoft
dizane çi sîstem û bername di kijan komiyûterî da
kardikin û dikare bi asanî wan nûbike û gelek agahdiyan
li ser rewşa wê kompiyûterê li ba xwe bicivîne.
Ji ber ku activX her 5 lêdankan (deqeyan)
carekê ji aliyê Microsoft ve bi kar tê, lew
re deriyên kompiyûteran ji Hespên Trowadî
re jî di wê navê da vekirî ye. Ji aliyekî ve sîstem
gava tê nûkirin gelek kêmaniyên berê ji ortê radibin
û hinek şaşiyên, ku hebûn, tên rêşkirin.
Hema dîsa jî baştirîn systemên bi kar anîna
kompiyûterê nekanin xwe ji ber hêrişa Hespên
trowadî biparizin.
Kurmik (worm) jî vîrûs
in, lê ewan bi serê xwe ne, ne pêdiviyê datayekê
ne, ku xwe di nav da bipeçinin. Bê hemdê me û bê
ku me agahdar bike, kurmik di deriyên jar ên sîstemê
re derbas dibe nav bernameyên di kompiyûterê da
hembarkirî û bi rêya “Hespên Trowadî”, ku
carina bernemeyin navxweşikin, mirov hezdike
wan li kompiyûterê xwe barbike, derbas dibin û paşku
ciyê xwe di hindirê malê da digirin,bedkariya xwe
dikin. Grîkan (Yûnanan) bi rêya
Hespê Trowadî, ku ji dar û textan çêkiribûn
û komek şervan di zikê wî da veşartibûn,
gelê Troya xapandin û gava Troyanan
hespê grîkan derbas hindir keleha bajarê xwe kirin
û şeva xwe bi kêfxweşî û serxweşî
qedandin, wan şervan di tariyê da daketin û
dergevanên kelehê kuştin û dergahê bajêr ji
leşkerên xwe re vekirin.
Divê mirov baş li e-mailên xwe binêre, ka
çi jê ra hatiye. Wan datayên, ku tenê metnên nivisandinê
ne (text), an wêne û video ne bê ziyanin, di nav
wan da kodên vîrûsan nayin veşartin. Lê wan
datayên ku wek EXES, Executables, PIF in û bername
ne pir dijwar in û têda vîrûs bi asanî tên pêçandin.
Carina jî paşpirtikên wek: EXE ji aliyê Windows
ve nayên diyarkirin.
Pêwîste mirov kompiyûterê xwe bi (Scanner)
ên Dij-Vîrûs (antivirus) wek (F-Port û Norton)
her çend rojan carekê paqij bike. Lê belê F-Port
tenê ji bo MS-DOS e, hema Norton an AVG datayan,
arşîvan (ZIP-Data), Messenger, e-mailên
di Outlook da, dide ber pirskirinê, ka di
wan da Vîrûs hene an ne. Pir giring e mera
di sepeta gemarê da jî binêre, dibe di wir da datayek
sîlkirî, ku têda vîrûs hebin, hîn maye. Ji ber vê
yekê paqijkirinek tevayî ne şaş e.
Gava mera bixwaze, mera dikare bi şêweyekî
ondine û bê peredayîn jî bi rêya bernameyek Dij-Vîrûs
a wek (Microtrend), ku di bin vê Linkê da ye (www.microtrend.com)
kompiyûterê xwe bide ber tênêrînek baş.
Pêwîst e mirov ji xwe re e-mailekê li ba hinekan
bistîne, ku bernameyên rêgirtinê li Spam
(POP-Blocker) û (Spam-Filter) lê hatine siyarkirin.
Bo rakirina (Spam) ji nav e-mailê, pêwîst
e mera kanibe bi şêweyekî online derbas be
nav e-maila xwe. Spam wan name ne, ku mera
naxwaze bên lê dîsa jî her roj e-maila me tijîdikin
bi name û bangeşîniyên biyanî. Peyva Spam
di vî warî da ji skêtşa Monty Python
hatiye birin. Li vir bernameya Pegasus Mail
a Newseelandî navdar e, ku di sala 1990î
da, ji aliyê David Harris ve hatiye pêdakirin
û di bin vê Linkê da heye: (http://www.pmail.com)
. Hinde kes GMX û UNIX baştir
dibînin. Di van bernameyan da jî pêwîste mirov ne
her pêvekekê (attachment) binikilîne.
Gelek kes bi rêya Internet-Explorer a Microsoft
an Engima-Browser an jî Internet-Firefox
derbas dibin nav Interentê, lê ev jî ne bê dijwarî
ye. Bêguman gava mirov bêsim (Wireless-lan: Bêtêl)
ji kompiyûterê xwe dikeve Internetê, di wan da Hotspots
hene, rê piçekî li ser vîrûsan digirin, wek wan
jî gava di malekê da bêtir ji kompiyûterekî hebin
û bo pevgirêdana wan (Router) hatiye bi kar
anîn. Di wê rewşê da bo paristina sîstema Router
dîwarekî paristinî wek (Firewall – Dîwarê agirî)
heye. Eve jî paristina kompiyûteran baştir
dike, lê gava mera sîstemekî nû yê xebitandinê bi
kar tîne, ew dîwarê paristinê ji xwe ne pêwîst e.
Histobariya Dîwarê Sotînê (Brunning Wall) ewe,
ku hajê hebe kes bi asanî derbas nebe hindirê kompiyûterê.
Ji van dîwaran hene bê pere ji Internetê tên daxistin,
azad in (freeware) wek (Zone – Alarm).
Li ba Norton jî bernameyek taybet bo paristina
Internetê “Internet Security” heye, lê pêwîste
mera bo daxistina wê pere bide. Ta bi kar anîna
“Zone-Alarm” jî ne sedased ciyê baweriyê
ye. Carina bi bersîvdayîna pirsên nûkirina Windows
(Update) ra gelek qerêj pêda dibe.
Li dawiyê, em dikarin bibêjin, ku barkirina
bernemayek Anti-Virus li kompiyûterê gelek giring
e, standina e-mailekê, ku hindik Spam dikeviyê baştir
e, û venekirina her nameyekê, ku wek Spam hatiye,
me ji gelek hêrişên biyanî diparize…
|