Dara  Mezin

Ferhad CAN

Dara ku mezin xuya dike, tim xurt û saxlem nîne. Carina dareke mezin, lê kevn û rizîyayî, bi pifîna bayekî piçûk dikare bi erdê ra war be.

Dar çiqas bilind dibe, ewqas nêzî mirina xwe dibe.

Jîyana mirovan û civakan da jî usa ye. Hertişt dawîya xwe heye.

Serketinên Napolyon û mezinbûna împaratorîya wî heya sefera wî ya mezin bû li ser Moskowayê. Piştî wê hertişt ber bi jêr bû..

Di dema Sultan Silêmanê Osmanî jî, dewleta Osmanî gihabû sînorên xwe yê herî fireh û hêza xwe yê herî mezin. Lê piştî wê, wek pêleke bilind ku gihaye sînorên xwe yê dawî, hêdî hêdî daket. Li dawîya sedsala 19 da “Dewleta Osmanî ya Şahane” êdî “Mirovê Nexweş ê Ewrûpa” bû. Pir ne borî çû heqîya xwe.

Vê dawîyê jî dîsa gotina “Nexweşê Ewrûpa” ji bo Tirkîyê tê gotin; gelo xêr e?. Bila li ser xêrê be!

Ka xelîfeyên Ereb li ku ne? Ku sînorê dewleta wan demekî ji Çemê Pencabê digiha Çîyayên Pîrene li sînorê Fransê.. Nuha Ereb li ber dewleta Cuhî ya bî çar mîlyon nifûs, perîşan û şerpeze bûne..

Ji împaratorîya İskenderê Mezin û ji ya Selahaddînê Mezin ji navekî pê va çi ma?.

Ma İmparatorîya İranê ya 2.500 salan jî li ber melayên bî rî û şaşik bi erdê ra war ne bû?.

Ew Yekitîya Sovyêt a mezin ku deh sal berê yek ji du dewletên herî xurt bû li dinyayê û merivê pêşîn wê şande ezmanan, ka nuha li ku ye?

Lê Dewleta Yekbûyî ya Amêrîka ku nuha mezinê dinyayê ye û serokên wê wek Fîrewnên Misra berê, wek İskender û Sultan Silêman jî xwe razî ne; lê gelo ew hêz û mezinahî tim usa bimîne? Kî zane 50 sal şunda, 100 sal şunda li dinyayê çi guhartinên mezin pêk bên?..

Çîroka Pîr û Cemalo..

Çîrokeke bavê min hebû. Pîrek (dede-xwedî ocax) û  şagirtekî wî hebû bi navê Cemalo. Pîr li himber pirsên şagirt êdî bêzar bû û got, “Tu wek zarokan dikî. Meriv hertiştî bi pirs û bersîvan hîn nabe. Divê tu dinyayê nas bikî” û şagirtê xwe yê xam, cêriband, bi rêyan xist.

Cemalo çû li cîyekî rastî baxçeyekî sêvan hat. Şaxên daran bi sêvên mezin xemilî bûn, giran bûbûn, daketibûn ber bi erdê. Sêvên xweşik, alîyekê wan zer, alîyekê wan sor… Cemalo xwe ne girt, destê xwe avêtîyê û yek jê kir. Lê dema bire devê xwe û gez kir, bi gezkirin û avêtina sêvê yek bû. Herçiqas ji derva ewqas xuşik xuya dikir jî, sêv herimî bû. Cemalo yeke din jê kir, lê ew jî usa bû.. Yeke din û yeke din… Li dawîyê tê gihîşt ku hemû sêvên van daran usa nin..

Cemalo hat cîyekî ku agir dadane, satilên mezin li ser danîne. Du satilên dorê tijî av in û dikelin, lê ya ortê bê av e û li ser agirê xurt dişewite û diqewire… Ji vê xerîptir jî ew bû ku, herdu satilên dorê ava xwe ji ser ya ortê ra digihandin hevdu, lê dilopek li satila vala ne diket!..

Cemalo di rîya xwe da ajot û çû. Hat ber girekî û tiştê ku dît pê şaş û metel ma: Kevirê jorê gindir dibûn dihatin jêrê, yê jêrê jî gindir dibûn, derdiketin jorê...

Cemalo ji wir jî derbaz bû. Rîya wî ji daristanekê derbaz dibû. Dît ku li wir çivîkên gelek rengîn li sar daran bi dengê xwe yên wek bilbil û şalûl dixwînin. Cemalo bi xweşikîya wan û bi dengê wan heyran û hijmekar ma. Lê dîsa dît ku, ew çivîkan delal, dadikevin jêrê, rixê heywanan belav dikin, dixwin û dîsa difirin diçin ser daran û dixwînin…

Cemalo ji wir jî derbaz bû çû. Hat li dora gundekî rastî dêleseyekê hat. Dêl li erdê vezelya bû, avis û bê deng bû; ango devê xwe venekir û bi rêvingîyê xerîb ra ne rîya. Lê dîsa jî ji wê dengê reyînê dihatin. Cemalo şaş û metel ma, piçek din nêzî dêlê bû û fêmkir ku ew deng ji zikê wê tên; ango cewrikên di zik da dirên…

Belê, bi vî awayî ji serê Cemalo gelek tişt derbaz bûn û wî gelek tiştên xerîb dît. Piştî çend salan û mehan vegerî hat cem pîrê xwe. Êdî gelek pijîya bû. Lê dîsa jî ew tiştên ecêb ku dîtîbûn ji pîrê xwe ra yek bi yek got.  Pîr çîrok şirove kir û got:

“Ew fêkîyê sêvan nîşan didin ku, divê mirov tenê li şikil ne nihêre û bi reng neyê xapandin. Carina tiştê ji derva xweş û baş xuya dike, dibe ku ji hundur va rizîyayî be..

“Ew satilên ser agir nîşan didin ku, li vê dinyayê hin dewlemend in, hin feqîr. Hin axa û mîr in, xurt in, hin jar û belengaz in.. Ewên xurt û dewlemend tim ji hev û du ra îkram dikin, lê feqîr nayêne bîra wan..

“Ew girê ku kevirên jor gindir dibin tên jêrê û yên jêrê gindir dibin diçin jorê, nîşan dide ku, di jîyana civakî da jî gelek caran usa ye. Herkes tim di cîyê xwe da namîne. Roj tê civak ser û bin dibe; dewlemend dibin feqîr û feqîr dibin dewlemend; hukumdar textê xwe winda dikin û hinên din dibin hukumdar; dibin xwedî nav û deng, şan û şohret…

“Ew çivîkên ku bi reng û deng usa xweşik bûn, lê rixê ser erdê belav dikirin, ew jî nîşan dide ku, divê tu bi şikl û rengê mirovan û bi gotinên wan xwe nexapînî. Şikl û gotin têrê nake, kiryarên mirovan jî divê baş be..

Cemalo got: “Lê ewê dawî? Ew dêleseya ku bê deng bû, lê di zikê wê da cewrikên wê dirêyan?..”

Pîr got: “Ew jî dibêje ku, zemanek wê bê, zarok usa bilcim û bê edeb bin ku, berî dê û bavê xwe û berî mezinên malê qise bikin û firsendê nedin wan!..”

Belê, xwendevanên delal! Di van çîrokan da gelek mane hene ku meriv dikare jê dersê bistîne. Çawa min di destpêkê da gotibû: Bi mezinahîya darê xwe nexapîn, dibe ku ew hîn xurt be, dibe ku ji nav ra rizîyayî be..

Her usa jî hertişt wek xwe namîne, di zeman da mezin winda dibin û yên piçûk dibin mezin…

Lê ew çîroka dawî, ango, ew mesela dêleseyê û cewrikên di zikê wê da? Bavê min ew jî ji bo min digot, ku min carina guh ne dida wî û gor xwe digot û dikir. Ango wek zarokên zemane…