Yan federasyoneke rêk û pêk
Yan dewleteke cuda

Kemal Burkay

Gor plana Iraqîyan û hêzên peyman, Qanûna Esasî ya Iraqê divê heya 15’ê tebaxê temam be. Sê roj şunda ev mihlet temam dibe. Gelo heya sê rojan qanûna esasî wê temam bibe? Hemû teref wê bikaribin li ser hemû tiştan li hev bikin? Pîçek zehmet e..

Lê bi rastî ne piçek, gelek zehmet e. Ji ber ku dubendîyên li ser qanûna esasî di navbera terefan da pir in, û tiştên mihîm in. Wek pirsa federasyonê û sînorên Kurdistanê, bi taybetî pirsa Kerkûkê, ya pêşmerge, zmanê resmî û al, Îslam û huhûq, mafê jinan, parvakirina heyîyên bin erdê, bi taybetî nift…

Teref malûm in: Bî alîyekê Kurd û Ereb… Bi alîyekê Sunnî û Şîa… Bi alîyekê Îslamî û laîq…

Li ser mesela federasyonê bi gelek alîyan nîqaş heye. Herçiqas hemû teref ji bo Kurdistanê statûya federalî qebûl dikin jî, dema dor hate sînoran û parvakirina heq û selahîyetên di navbera heremên federal û hukumeta merkezî da ray gelek cuda dibin. Ne Sunnî ne jî Şîayên Ereb razî dîbîn ku sînorên Kurdistanê Kerkûkê jî bigre nav xwe..

Her usa, Erebên Sunnî statûya federe tenê ji bo beşekî Kurdistanê qebûl dikin, ne ji bo temamîya Iraqê. Ew him naxwazin Kerkûk di nav sînorê Kurdistanê da be, him jî naxwazin li Başûrê Iraqê Şîa jî herêmên federal ava bikin. Ji ber ku nift li bakûr li herêma Kerkûkê, li başûr jî li herêma Besrayê da ye. Ew ditirsin federalî Iraqê parçe bike û herêma ortê, ango mintiqa Sunnîyên Ereb bi temamî bê nift bimîne...

Lê Şîa jî dixwazin ku li başûr herêmeke federe ava bikin… Di vî warî da Sunnî tenê dimînin.

Di warê parvakirina heq û selahîyetan da jî li ser mesela federasyonê, bi taybetî di navbera Kurdan û di yên dinê da gelek pirs û problem hene. Kurd dixwazin zmanê Kurdî ne tenê li Kurdistanê, di temamîya Iraqê da zmanê resmî be. Ango hemû biryarên resmî yên hukumeta merkezî her usa jî divê bi Kurdî bin. Pasport, pere û pul divê bi herdu zmanan (Erebî û Kurdî) bin.

Ereb dixwazin hêza pêşmerge nemîne, yan jî bikeve bin qontrola ordîya merkezî û di nav da bihele. Lê Kurd hêza pêşmerge ji bo parastina maf û azadîyên xwe wek garantî dibînin û naxwazin ku bê belavkirin yan jî bikeve bin fermandarîya ordîya merkezî.

Dîsa Kurd heqê çarenûsî ji vir ha da jî diparêzin. Ango kîngê hewce be, şert pêk bên Kurd wê bikaribin cuda bin û dewleta xwe ya serbixwe ava bikin. Bona vê yekê jî dixwazin di qanûna esasî ya Iraqê da 8 sal mihlet bê danîn, piştî heşt salan Kurd bikaribin di vî warî da biçin referandûmê, ango raya gel. Ger Kurdan bi pranî xwestin bi federasyonê ra bimînin wê bimînin, ger xwestin cuda bin, hingê ji Iraqa federal cuda bin û dewleta xwe ya bi serê xwe ava  bikin…

Helbet Ereb, çi Sunnî çi Şîa, dijî vê yekê ne…

Pirsa Kerkûkê jî yek ji pirsên gelek girîng e. Gor bendê 58 ya Qanûna Miweqqet, divê Kurd û kesên dinê ku bi darê zorê ji Kerkûkê hatibûn dûrxistin, bikaribin vegerin ser axa xwe û zirar zîyanê wan bê dan. Her usa Erebê ku di dema Saddam da anîn li Kerkûkê cîwar kirin, ji bo guhartina nifûsa herêmê, ew jî divê vegerin cîyê xwe yê berê. Hin qeza û herêmên Kerkûkê ku di dema Saddam da jê hatibûn qutkirin, divê ew jî lê vegerin. 

Kurd dibêjin Kerkûk beşekî Kurdistanê ye û divê di nav Kurdistana federe da cîyê xwe bigre. Eva rast e û heq e jî. Lê Ereb û Tirkmen dij derdikevin. Di bendê 58 da hatîye gotin ku, dema teref li hev nekin divê di bin çavnêrîya Rêxistina Milletên Yekbûyî da li mintiqa Kerkûkê referandûm çebe, ango ji xelkê bê pirsîn: hûn çi dixwazin?

Tiştê ku Kurd îro ji bo Kerkûkê dixwazin jî ev e. Kurd dibêjin, me li ser bendê 58 li hev kiribû, werin vê yekê bi cî bînin. Xelk bila vegere cîyê xwe û ji xelkê bipirsin, ka ew çi dixwazin..

Di warê nav û rengê dewletê jî ray gelek cuda ne. Gelek ji Şîayan dixwazin ku dewleta Iraqê İslamî be, ango gor şerîetê bê îdarekirin. Lê Kurd bi temamî, tevî wan jî Erebên laîq (çi Sunnî, çî Şîa) dijî vê yekê ne. Ew dibêjin İslam bila yek ji çafkanîyên huhûqê be, lê ne bi temamî. Divê dewleta Iraqê hurmeta mafê mirovan bigre û mafê jinan bê parastin.

Em bên ser pirsa xwe ya ku me di destpêka nivîsê da kiribû: Gelo heya sê rojan hemû teref li ser van hemû tiştan li hev bikin yan na?

Serokê Kurdistana Federe birêz Mesûd Barzanî çend roj berê got: “Em hemû heqên xwe yên rewa dixwazin. Ger alî dinê qebûl neke em jî dikarin ji vê qanûnê ra bêjin na. Biryara dawî parlamena me dide.”

Bi raya min ev gotin gelek li cîyê. Pirs ne tenê pirsa qanûna esasî ye jî. Em bêjin komîsyonê li hev kir û qanûna hanê sê roj, yan jî deh û panzdeh roj şunda hat qebûlkirin. Lê gelo, rewşa Iraqê bi vê digihîje silametê? Yan jî hemû pirs ev e?

Xuya ye ku na. Li ser vê qanûnê raya xelkê wê bê pirsîn. Ger sê mihafizî (wîlayet) bêjin na, ew betal dibe. Dibe ku sê mihafizîyên Sunnî, yan Şîa, yan jî Kurd bêjin na.. Ev xeter heye.

Asteng û xeter ne tenê ev e. Gelo ev terora heyî wê bisekine yan na? Ew jî meseleyeke gelek mezin e. Usa xuya ye ku teror bi hêsanî nasekine. Ger Amêrîkanî ji nav derkevin, wê Kurd û Ereb, Sunnî û Şîa, zêdetir bi hevkevin û êhtimaleke mezin e Iraq parçe be. Amêrîkanî jî nikarin him Iraqê di vî halî da bihêlin biçin, him jî heta hetayê li vir di nav vê agir û şewatê da bimînin. Bona vê yekê federasyoneke sist di navbera hersê gûrûbên mezin da (Kurd, Şîa û Erebên Sunnî) dikare bibe çare. Kurd divê Kerkûkê û bajarên dinê yên Kurdan jî bigrin nav federasyonê û sînorê xwe biparêzin. Dikarin biparêzin jî. Şîa û Sunnîyên Ereb jî bila her yek herêma xwe îdare bike. Ji bo bexdayê belkî çareserîyeke wek Brukselê bê dîtin.

Eger li ser vê ji li hev ne kirin, bila herkes di rîya xwe da biçe… Hingê heqê Kurdan e ku bi tamamî cuda bin û welatê xwe îdare bikin.

Dewletên wek Sûrîye û Îran, bi taybetî jî Tirkîye vê yekê naxwazin û ji nuha va laf û gefan dixwin. Lê gelo dikarin tiştekî zêde bikin, ango bikevin Kurdistanê û  azadîya vî parçeyî jî binpê bikin? Di vî zemanî da ev ne mimkîn e. Ger dînîtîyeke usa bikin jî him milletê Kurd Kurdistanê ji wan ra dike cennime, him jî agirê şoreşa Kurd li çar parçeyê Kurdistanê belav dibe û wan dişewitîne. Dinya jî vê yekê ra sêrkar namîne; bi taybetî ne Amêrîka ne jî Ewrûpa.

Ango ewê biçine birinca Dîmyatê, lê ji sawarê malê bibin…

Bi dawîya dawî, raya min ev e ku tu hêzek êdî nikare başûr ji rîya azadîyê vegerîne. Yan federasyoneke bi rêk û pêk yan jî dewleteke cuda. Wekî din rê tune.