Sayın Laçin Ulaş’ın sorusuna cevap:

Tarihte birçok Kürt devleti kuruldu

Laçin Ulaş adlı okurumuz mektubunda şöyle diyor:

Bugün sitenizde bir Kıpçak’a verdiğiniz cevabı okudum. Bu benim insanlara anlatmaya çalıştığım düşüncelerin aynısıydı. Ben Türküm, fakat sizlere özgürlüğünüzün verilmesinden yanayım. Ama bugün bir arkadaşla tartıştım, önceden bağımsız bir Kürdistan devleti olup olmadığı hakkında? Beni bu konuda bilgilendirirseniz sevinirim. İyi çalışmalar.

Öncelikle Sayın Ulaş’ın sorusuna cevap vermekte geciktiğimiz için bizi hoşgörmesini diliyoruz. Ayrıca, Kıpçak kökenli okurumuza verdiğimiz cevaptaki görüşleri paylaştığı ve Kürtlerin hak ve özgürlüklerinin tanınmasından yana olduğu içinse menun olduk. Demek ki iyi niyetli, demokrat, hümanist Türk kardeşlerimizle ortak bir dil bulmamız mümkündür.

Sorusunun cevabına gelince.. Tarihte “Kürdistan” adıyla olmasa bile Kürdistan’da veya komşu coğrafyalarda Kürtler tarafından kurulmuş bir dizi devlet var. Bunlardan bir bölümü ilk çağda bugünkü Kürdistan’da, bugünkü Kürtlerin ataları olan İnsanlar tarafından kurulmuş. Örneğin Subariler, Hurriler, Mitanni, Urartu ve Medler… Bunların tümü İsa’dan önceye ait. Bu halkların adıyla anılan söz konusu devletler önemli bir uygarlık mirası bırakmışlar. Genellikle birbirleriyle akraba ve birbirlerinin devamı olan bu halkların dilleri de bugünkü Kürtçenin kaynağını oluşturuyor; gerek kelime hazinesi, gerek dil yapısı, yani morfoloji bakımından.

İsa’dan önce 4. Yüzyıl ortalarından başlayarak Kürdistan uzunca bir dönem dış güçlerin istilasına uğradı. Örneğin Büyük İskender, Romalılar, Araplar, Moğollar ve Türkler… Ama özellikle İslami dönemde Kürdistan’da veya yakın ve bitişik coğrafyalarda bir dizi Kürt devleti kuruldu.

Kürtlerin Müslümanlığa geçişinden sonra kurulan bu devletlerden biri Şeddadi Devleti’dir. Kuzey Kürdistan’da 10. Yüzyılın ortalarında (MS. 951) kurulan bu devletin egemenlik alanı, Kürdistan’ın kuzeye düşen (Kars-Ağrı, vb) illerinin yanı sıra bugünkü Azerbaycan’ı, Ermenistan’ı ve Gürcistan’ı kapsıyordu. Önde gelen merkezlerinden biri bugünkü Erivan yakınındaki Dvin kenti, biri Tebriz, biri de Tiflis’ti. (O zaman Azerbaycan coğrafi bir isim olarak vardı, ama Türkler henüz bu bölgeye gelmemişti ve bölge yoğun bir Kürt nüfus barındırıyordu.) Şeddadi devleti 1200 yılına kadar, yani 250 yıl devam etti. Şaddadi hanedanları kendi adlarına sikke (para) bastırdılar.

10. Yüzyılın ortalarında (959) kurulan diğer bir Kürt devleti, Güney Kürdistan’da kurulan Hasnavi Devleti’dir. Bu devlet Şehrezor’dan (Süleymaniye yöresi) doğuda Hemedan’a ve güneyde Huzistan’a kadar geniş bir bölgeyi kapsıyordu. Başkenti Sermac kenti idi. Bu devlet yüz yıla yakın sürdü ve onu da aynı aşiretin bir kolu olan Beni İnaz Devleti izledi ve o da 130 yıl sürdü.

Bu dönemin önemli Kürt devletlerinden biri, bugünkü Silvan ve Diyarbakır’ı merkez alan Mervani Devleti’dir. 10. Yüzyılın sonlarından 11. Yüzyıl sonlarına kadar yüz yıl süreyle egemen olmuştur.

Bu dönemin en önemli Kürt devleti, Selahaddini Eyubi tarafından kurulan ve geniş bir imparatorluk haline gelen Eyyubi Devleti’dir. Bu devlet Mısır, Suriye, Filistin ve Kürdistan’ın yanı sıra Tunus’a kadar Kuzey Afrika’yı; güneyde Sudan,Yemen ve Aden dahil, geniş bir alanı kapsıyordu. MS. 1174 yılında kurulan devlet, bazı kollarıyla 1341 yılına kadar devam etti.

Bir Kürt aşireti olan Zendler, 1740’lı yıllarda İran’da Isfahan’ı başkent edinen bir devlet kurdular. Kısa sürede tüm rakiplerini yenilgiye uğratırak İran’ın tamamında egemenlik kurdular ve Basra’yı da aldılar. Zend Devleti 1794 yılına kadar, yarım yüzyıl devam etti.

Bunların dışında da Kürtler çeşitli dönemlerde egemenlik kullanan bir dizi emirlik ve beylik oluşturdular. Bunlardan biri Afanistan’ın Herat yöresinde idi. Yine belli bir ölçüde egemenlik kullanan, kendi adlarına para bastıran, hutbe okutan, hükümet adını taşıyan Kürt beyliklerinin son temsilcileri 19. Yüzyıl ortalarına kadar yaşadılar. Örneğin Cizre, Soran (Rewanduz), Baban ve Erdelan beylikleri…

Yakın tarihte kurulan devletlerden biri ise 2. Dünya Savaşı sırasında Doğu Kürdistan’da (İran Kürdistanı) kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti’dir. Başkanı Kadı Muhammed olan bu devlet savaş sonrasında ABD ve İngilizlerden destek alan İran Şahlığınca yıkıldı.

“Kürtler” ve “Kürdistan” ise etnik ve cografi adlar olarak ilk çağlardan beri hep vardı.

Daha fazla bilgi için şu kaynaklara bakılabilir:

Şeref Han ; Şerefname, Kürt Tarihi, Deng yayınları, İstanbul.
Mehmed Emin Zeki, Kürdistan Tarihi; Komal Yayınları.
Bazil Nikitin; Kürtler; Deng Yayınları, İstanbul.
Cigerxwin, Tarixa Kurdistan, üç cilt, Kürtçe, Roja Nu Yayınları; Stokholm.
İbn’ül Ezrak; Mervani Kürtleri Tarihi; Komkar Yayınları; Köln.
William Aegleton; Mahabad Kürt Cumhuriyeti; Komkar Yayınları.
Kemal Burkay, Geçmişten Bugüne Kadar Kürtler ve Kürdistan; Deng yayınları, İstanbul.

Selamlar ve iyi dileklerle…

2 Eylül 2004