Welatên Misilman çima şunda man?

Ferhad CAN

Piştî bûyerên 11 İlonê rewşa welatên İslam careke din hat holê. Nuha gelek kes dipirsin û li bersîvê digerin: "Gelo welatên ku xelkê wan bi piranî Misilman e, çima bi şunda mane?"

Belê, pirseke gelek balkêş e. Ev pirs berê jî dihate bîra hin kesan. Lê îro tê bîra gelek kesan.

Şundamana welatên Misilman rastîyek e. Ger meriv tenê li vê yekê binêre dikare bêje sedemê şundamanê dînê van welatan e, ango Misilmanî ye!

Lê ev tenê rû û nexşeke rewşê ye û gelek rû û nexşên dinê jî hene. Divê meriv pirsên dinê jî bike:

"Gelo Misilman tim usa şundamayî bûn? Lê Rojhilata navîn?"

Helbet, ne usa bû. Peşveçûn û paşveman hal û rewşên îzafî ne. Ango welatek yan milletek gor yekî din li pêş e, yan li paş..

Em dibînin ku di dîrokê da, di jîyana civakî da tu tişt wekî xwe namîne. Tim guhartin heye. Carina yên pêş bi şunda dikevin û hinên din derdikevin pêş.

Bajarvanîyê berê li Mezopotamya, li Misrê, li Çînê gulveda. Avadanî, çandinî û pez xwedîkirin (şorişa neolîtîk) berî hemû welatan li Kurdistanê dest pê kir. Nivîs berê li Mezopotamya û li Misrê kişf bû. Babîl, Aşur û Misrîyan di warê avadanîyê da, wêne û tîmsal çêkirinê da berhemên giranbuha dan.

Piştra navenda bajarvanîyê derbazî Yûnana kevn û Romê bû. Van herduyan di warê îlm û zanîn, avadanî û hunerên xweşik da berhemên gelek baş dan.

Roj hat, Rom kete bin destê beyanîyan, têkçû, bi şunda ket, Li rojava tarîya dema navçe dest pê kir. Keşîşan bi navê dîn huner û zanîn bi bendan girêdan, jin wek cazû bi sêhrê gunekar kirin û şewitandin.

Hingê Rojhilata Navîn (welatên Misilman), Çîn û Hînd ango "Rojhilat" gor "Rojava" li pêş bû.

Di dema Emewî û Abbasîyan da, di dema Eyûbîyan da bajarên wek Bexda, Şam û Heleb, Kahîre û İskenderîye, Dîyarbekir, Tebrîz û gelek bajarên din avadan bûn, warê ticaretê, hunermend û zaneyên bi nav û deng, ango warê bajarvanîyeke delal bûn.

Lê di zeman da welatên Misilman bi şunda ketin û Rojavaya Ewrûpa, ku xaçparêz bû, bi pêş ket.

Nuha jî pirseke din:

"İro welatên şundamayî tenê welatên Misilmanan in?"

Eşkere ye ku na. Amerîka Latîn û gelek welatên Afrîka û piranîya xelkê Fîlîpîn Xaçparêz in lê şunda mane. Hindîstan bi piranî Hîndû ye û ew jî şunda maye. Japon ku ne Xaçparêz in, heya sed sal barê şundamayî bûn, lê nuha di Eyarê Ewrûpa û Emêrîkê da peşveçûyî ne. Ev hemû nîşan didin ku ne şundamana welatên Misilman ji ber dînê wan e, ne jî pêşveçûna welatên Xaçparêz.

Lê helbet sedem hene ku welatan pêşva dibin û şunda dixin. Gelo sedemê şundamana welatên Misilman, yan jî Rojhilata Navîn çi ye? Çima ev welatên ku waxtekî warê bajarvanîyê bûn, pêşve neçûn, lê tiştê heyî jî winda kirin û ewqas bi şunda ketin? Bi gotineke din, di şundamana wan da para dînê wan heye?

Helbet, herçî bawermend di dînê xwe da tu qisûrê nûbînin û Misilman jî usa nin. Lê gelo, kêmasîyên vê bawerîyê heye yan tune?

Kêmasîyeke mezin ev e ku di welatên Misilman da rewşa jinan ne baş e. Qasî ku ez dizanim, di dinyayê da tenê di nava Misilmanan da jin bi xêlî û çarşef in, ango rûyê xwe, dest û pîyê xwe vedişêrin, ji mêrasê nîv par distînin û şadetîya mêrekî qasî şadetîya du jinan e.. Gelek kar û xebat ji jinan ra qedexe ye.

Hin kes dibêjin ku çarşef û xêlî piştî Mihemmed Pêxember çêbûye. Lê çêbûye û hîn jî berdewam e!

Qasî ku ez dizanim, qedexekirina hin huneran (wek wêne û tîmsal..) tenê di dînê îslamê da heye.

Ev herdu tişt bi tena xwe be jî, li ber pêşveçûna civakê asteng in. Lê tiştên dinê jî hene: Wek jêkirina destê dizan, recimkirina zinarakan. Ev adet û qeydeyên hanê gelek giran in û ne gor vî zemanî ne. 

Lê bi raya min, di paşvemana welatên Misilman da sedemên dinê hene ku sedemê esasî ev in:

1- Êrişa Tirk û Moxolan. Ev herdu gelên koçer di warê bajarvanîyê da gelek şundamayî, lê şerkar bûn. Cîyê ku dagirtin talan kirin, hilweşandin, dar û dezgeyê wan ê aborî û civakî xirab kirin. çawa ku Hûn û Wandalan di ser Romê da girtin û bajarwanîya wan û dezgeyê wan hilweşandin.

2- Dewleta Osmanî jî li ser fetih, talan û xeracê jîya û herçi cîyê ku dagirt (Anadol, Kurdistan, Erebîstan û Balkan) xizan kir. Sîstemeke merkezî danî û ev xelkên bindest fetisandin. Di dema Osmanîyan da welatên bindest û dagirtî di warê ilm û hunerê da tu bêje za bûn.

Ji ber ku Kurdan mîrayetîyên xwe parastibûn, ev mîrayetî heya derecekê bûn warê çand û hunerê. Lê dewleta Osmanî ji serê sedsala 19 destpêkir û ew mîrayetî jî hilweşandin û Kurdistan hişk kir.

Lê kîngê fetih giha sînorên xwe, kîngê çavkanîyên talan û xeracê zabûn, Osmanî sist ketin û serbijêr bûn.

3- Pêveçûna Ewrûpa Rojava, di sedsalên 14 û 15 da dest pê kir. Ewrûpî bi behran ketin, berê xwe dan kifşkirina welatên teze. Bi rîya ticaretê û talanê, ango bi kolonyalîzmê barê xwe dagirtin. Kifşkirina keştîya dûkêlî, di warê teknîkê û hat û çûnê da gavekî mezin bû.

Bi vî awayî di devê çeman da benderên (lîmanên) mezin avabûn, ticaret geş bû, teknîk pêşva çû û kapîtalîzmê serê xwe nîşan da.

4- Di eynî demê da ilm û zanîn geş bû. Îlm û zanîna antîk ya Yunan û Roma kevn, him jî bi rîya zanayên Misilman, wek İbnî Sîna, İbnî Ruşd û İbnî Haldûn, derbazî Ewrûpa bû û dêra serhişk ne karî li ber vê bayê teze bisekine. Li Ewrûpa Rojava reform û ronesansê gulveda.

5- Guhartina aborî bi xwe ra şoreşa sîyasî anî. Mafên mirovî û demokrasî li ser vê erdê bejn da û roj bi roj pêşva çû, bingeh girt.

6- Bi vî awayî rêyên ticaretê (di navbera Çîn, Hînd û Ewrûpa) guharî û bajarên Rojhilata Navîn giranîya xwe winda kirin. Her usa jî talana Dewleta Osmanî giran bû. Ev welatên ku di bin çoyê Osmanîyan da helisî û pelixî bûn, kîngê jî nîrê wan xilas bûn, vêcar ketin bin nîrê kolonyalîst û împeryalîstên Rojava... Zulm û zêrandina li ser wan berdewam kir.

İro ji Kurdan pêve, ew milletên hanê yên Rojhilata Navîn bûne xwedî dewlet. Lê hîn pişta xwe rast ne kirine. Hukim di destê kevneperest û zordestan da ye; xelk dîsa qûl e, dîsa xizan û nezan e.

İro tiştê ku ji milletên Misilman ra lazim e reform û ronesans e, îlm û teknîk e, mafên mirovî ye, demokrasî ye. Misilman di vî warî da dereng man. Divê hemlekî bikin, xwe ji bermayîyên Dema Navçe xilas bikin û civata xwe nuh bikin.