| |
|
DIMILÎ
|
|
2021-09-16 22:01
|
|
Suphi Aydın
|
|
|
Namê mi Îsmaîl, bi Zazakî; Îs, Rês, Hus Guêyîn no. Hêvêr wazena derhêq qom – eşîrê xwi di pê çond malûmaton ko mi kal û pîrikon xwi ra eşnawit eşkera bîk. Kalîk û pîrikon ma zaf ray derhêq qom ma di ma rî qisê - qisê kerdên û vatên: Ma esil xwi di şar hêt Gerger û Kexta yê ko ina mintiqa zî girêdayê Semsûr a. Ma girêdayê eşîrê Bayikî ( Babikî ) yê. Kal û pîrikon ma guerê texmînan şeşsê serr cuyaver hêt Gerger û Kexta ra kêy xwi bar kerd û amê dowê Xormek di ruenaw. Dowê Xormek zî ha hêt bin qezayê Depî, vêr ruê Perî di virazîyeya. Qezayê Depî zî giredayê bajar Xarpêt a. Qom ma ko Gerger ra amo vêr ruê – çêm Perî dî dowê Xormek di kêy xwi awan kerd û ica di cuyaw. Ma nizon kalikon ma çond sê serr dowê Xormek di mênd,la yi ica ra cuya pê yowbînan ra bî vila û şî sobîna cayan di sitar bî. Qom ma ra kalîk şar dowê Sarcon amê bin qezayê Depî di vêr - kiştê ruê Wexî di yow mezra di yow dow xwi rî viraşta û tedi sitar bî. Awi waxt di Depe di Ermenî û Kurmanc pîya cuyayn û helbeta yin Ermenîkî û Kurmancî qisê kerdên. La semedog kalikon ma dowê xwi di Dimilî tor yowbînana qal – qisê kerda, şar eyî waxt yê Depî pê zon kalikon ma ya yarî kerda. Yin vat; tay merdim amê vêr ruê Wexî di cuyên yi xwi mîyan di yow zon di qisê kên, awi zon yin ra von; Dimilî – Mimilî. Ina yarîyê yin ra pê namê eya dowê kalikon ma şar hêt Wexî het di bû Dilîmîlî û hetonê ina ruej zî oter yen vatiş. Herûndê Dimilî di şar Wexî kalikon ma ra vat Dîlîmîlîyij.
Narê ma agêr dowê Xormek ser û bizon ko eyi bira û dezay kalîk ma yê dowê Sarcon awi waxt di dowê Xormek ra şî ça? Yin ra tayin kêy xwi Xormek ra bar kerd şî hêt Cebaxçûr di dowê Az di ca daw xwi, la yow hêt yin zî şî dowê Bûban di mênd. La Bûban ra zî yow lingê yin kêy xwi bar kerd şî Gimgim - Varto di sitar bî. Yinan ra tay dezay ma zî şî mintiqayê bajar Qers, qezayê Guley di ca daw xwi û hema hetonê ina ruej zî na qebîlera von Xormekij. Inî eqrebayê ma ko mi cuar di nami kêrd pîyerû bi Zazakî qisê kên, Elewî û yi pê namê dowê Xormek a yên silasnayiş. Laykîm Xormek esil xwi di yow dowa û ha bin qezayê Depî, vêr çêm Perî di virazîyeya. Qom ma ina dowê Xormek ra cîyeser ra kot dûr û bî vila. Sinîg mi cuar di ard zon, kalikon ma ona malûmat daya ma derhêq vilabîyayiş qom û eşîrê ma ser di. Guerê texmînan bêlka hotsê serr esta ko kalîk ma Gerger ra amê dowê Xormek viraşta û tedi cuyay, sebêb vilabîyayiş yin yê dowê Xormek ra zî çow teway nizon. Herhal ina mesela xêlek waxto bîya ko eyey ra ina derheq di malûmat ma dest di çîn. Narê kalîk dowê ma Sarcon çond sêr, nîo zî çondsê serr dowê Dîlîmîlî di mênd ma nizon, la yin ica ra zî kêy xwi bar kerd û amê verbo Derê Guazyeron di veruêj Derê Xelêf di kîyê viraşt, cay xirbê kîyan yin hema zî belûya. Cuya pê zî ica ra yin kêy xwi bar kerd şî dowê Sarcan di newe ra kîyê viraşt û bî wayêr dow.
Şar hêt mintiqayê Wexî yow mesela derhêq Dîlîmîlî ra şayiş kalikon ma di von û pê yina yarî kên. Yi von; kalîk dowê Sarcon semêd yow saya tehl a eya dowê Dîlîmîlî ya erd xwi bi bereket caverdaya û şî mîyan eyî kerro kuç di dow xwi rî viraşta. Yin ina derheq di sê yow sonik, yow rîvayet pêyda kerda û pê qisê kên. Şar hêt Wexî von: Yow lacêk kalîk şima qişkek bû û awi lacek şen vêr awê ruê Wexî, wi hema di, hîri serri bû. Awi qij mîyan awê ruê di yow say vînen û xwi erzen mîyan aw ko eya say mîyan aw ra bîg û bûr. La awi laj kalîk şima semêd eya saya tehl a mîyan awê ruê di xeniqîyen. Kalîk şima zî semêd qij xwi yê qişkêka zaf kuen xwi ver û kêy xwi dowê Dîlîmîlî ra bar ken, ruê Wexî ver yen cuar û Derê Xelêf di verbo Derê Guazyeron di kêy xwi virazen ko, awi waxt dûarmalê erd dowê Sarcon yê kohan pîyerû dar û ber bi, sayêr zî tedi bî. Helbet ina sonik şar Depî kalîk ma ser vato ko pê yiya yarî kerda û hema hema zî zaf cayan di meselê naterîn terêf Kurmancan ra Zazan sero yên vatiş. Heta zaf rayan merdim zanayê yê qezayê Depî ma ra ina mesela vatên û wiyayn, yin vatên; eger aqil kalîk şima bibîyayn erd ina dowê Dîlîmîlî yê bi bereket, awî û bîe kerra ca niverdayn nişîn semêd yow saya tehl a kêy xwi ica di niviraştên, xwirî çond dar sayan ina dow di nayn rue û qij yi zî mirdê xwi say werdên.
Narê kalîk ma ko kêy xwi dowê Dîlîmîlî ra bar kerd ami verbo Derê Guazyeron, veruêj Derê Xelêf di kêy xwi viraşt. Awi waxt yin biz kerdên wiyi û cayê mintiqayê dowê Sarcon pîyerû dar û bir bû û Derê Guazyeron zî sêr çiman awê ruê Sarcon bi, awê ruê awi derê ra peyda bîya û heriqîyeya şîya bin qezayê Depî di bîya tor awê ruê Perî. Awi waxt di Kurmancon dowê ma ra vatên; gundê serêcûyan, dowê sêr vayê aw. Guerê eşnawitişon mi esil xwi di namê dowê ma Sercan bû. Sinîg kalikon ma vatên; cuyaver binatê dowê ma yê kohan di yow bînayê eskeron bîya, ma vaji sê qişlayê eskeron amebîya viraştiş. Eya bîna xêlek gird bîya û waxt Eceman di pê kerron birnayona virazîyeya. Narê namê ina bînayê qişleyê eskeran zî Sercan bîya. Waxta kalikon ma Derê Xelêf ra kêy xwi bar kerd amê erd dowa kohan di kîyê viraşt, yi şî eya bînayê qişleyê eskeran ra eyi kerrê birnayî ard pê kueşê û bênd kîyan xwi viraşt. Ina derheq di Mella Şukrî eqreba û zomay ma tor mina zaf qisê kêrd û eyî kerrê birnayî ko şar dowê ma ardib pê bend û kueşê kîyan xwi viraştib belû bî û mi zî eyî kerrê pê çiman xwi ya dî. Dowa kohan yê Sarcon, qezayê Depî ra hendê poncîyes km erd dûr a. Dowê Sarcon yow cawo zaf ase di amêb viraştiş. Kîyê pîyerû pîya zelqinayî bî, yow kuço teng bi mîyan dowdi. Dowijon xêlek zehmet dî awi ca di. Dow hêt verruêj di virazîyeya û verbo ci di Kerro Pîl, Xeyd, Înê Rezan û Çahl Heson bi û awê derî zî binatê dow û Kerro Pîl ra heriqîyayn.
Nikay zî wazena derhêq namê dowê ma di yow vîrardiş xwi eşkera bîk. Ez bajar Xarpîyêt di şîn mekteb û yowndîyes serri bîya. Awi waxt di bajar Xarpîyêt di yow bazar pês û dewar bi, şar hêt Palo û Depî ica di pes û dewar xwi ruêtên tucaron. Narê nizdî eyî bazar di zî yow qehwe bi, tucar û dowij ko heywan xwi yê kîyî ardên awi bazar di ruetên şîn awi qehwedi niştên ru û çay şimitên pîya qal kerdên û yowbîn dîn. Tucar eyî bazar pês û dewaran zî pîyerû Zazay bî. Êz ray ray şîn awi qehwe ko bêlka yow dowij ma ica di vîn û hal kêy ma cira pêrs. Awi waxt di telefon çînîyeb, xeber têyna tu merdiman ra guretên. Ruejon ra yow ruej ez honc şîbîya awi qehwe û mi dî ko yow mîyerik êxtîyar haw yow kursî ser di ruenişto, qal ken û xêlek merdim zî masayê yi ser di amê pîyeser, hay gueştarê yi kên. Mîyerik êxtîyar ko çim gina mi, yi eyî bînan ra persa va, ini qij kamo? Yin va, lac Hecî Resul o. Ewi êxtîyar warişt wi ez kerda xwi virar û low na mina û di ray tîedima mi ra va, Sercanij, Sercanij. Awi mîyerik êxtîyar şar dowê Wer ra Kêk Sadiqan bi. Eger namê dowê ma Sercan nîbîyayn eyî Kêk Sadiqan şar dowê Wer di girong tîedima mi ra nivatên, Sercanij, Sercanij. Nikay dowij ma dowê xwi ra von: Sarcon.
Het bîn ra dowê Waxçîyan cuar ra doktor û mebûs meclîs Tirkîya Nîzamettîn Aydoğan zî ina meseleyê eşîrê Bayîkî ser xêftîyaw û ina derheq di yow kitab nûşt. Wi ini kitab xwi di nûsen ko, qom Qasiman, Piçûklîyan û Waxçîyan cuar pîyerû pabestê eşîrê Bayîkî yê. Ma eşkera vaj: inî zazay ko hêt Gerger – Kexta, Semsûr ra amêy kultur, wariştiş û rûeniiştiş,erf û edêt yin zaf yowbînan ra nizdî. Mîsal ma vaj; Sarconij kam ra zaf hes bîk, camîyerdon ra von: kilo û cinî – kêyna ra zî von: kilê. Kilo mehnayê yi ben bira û kilê zî bena wayê. Ini vati sobîna hetan di Zazakî di niyen vatiş. Ina mesela ra zî ma eşkên vaj ko qom Xormek û yê Zazayê ma resên yowbînan û pîyerû girêdayê eşîrê Bayîkî yê û cuyaver pîyerû Elewî bî. Eyî kalîk şar dowê Sarcon ko Dîlîmîlî ra amê hîri bira bira bî û cuyapê zî yi bî hîri baxir. Remezan ra baxir Remon, Mîrxan ra baxir Mirxanan, Qemêr ra zî baxir Qeman pêyda bî. Reman zî bên hîri bira, Hesenan, Bekiran û Emeran. Ez îtîya di agêr Hesenan ser: yi zî bên di bira, Şakîr û Dîyab. Şakîr ra Mehmûd, Mehmûd ra Hesen û Husên peyda bên. Hûsên ra Mustefa û Mewalî, Qij lac Mehmêd Husên: a) Mustefa, B) Sarr, Lac Mustefa : Xelîl, Lac Sarr Mewalî. Hesên ra Temo, Musa û Husên pêyda bên. Dîyab ra qij Hemêd û qij Nebî pêyda bên. Mirxanan zî bên hîri quêl; a) Dîyaban û Suleymanan, b) Kêy Kal Mist, c) Sînan. Qeman: a) Birîman, b) Abasan, c) Kêy Kêk Zer. Emeran: Kêy Ela Mam, Kêy Hecî Bekîr, Kêy Husên Laco, Kêy Îs pîr. Bekran: Heydan ( qij Heydêr ) ,Ûm Qas ( qij Ûmêr) , Dirban, Qij Abdî. Guerê zonayê xwi mi baxir dowê ma kêrd eşkera, la baxir Şêxan hema kalîk ma Sarcon namêb dow, yi ina dow di cuyayn. Guerê vatê verînan a qom baxir Şêxan eqrebayê ma nî, la cuya pê bî yow quêl baxir Reman. Yin kêynê xwi day yowbînan û bi eqrebay cî. Baxir Şêxan: Şêx, Ecem, Ham, Ef. Xêj inî vaton cuarîno yowna zonayê mi ina derheq di çîna.
Wendox zon ma yê delal, ini nûşto cuarîn mi kitab vîrardiş yê pî xwi Îs, Rês,Hus, Guêyîn ra guret a, heton rayna şima pîyerûn rî xêr û weşîyê wazena.
|
|
|
|
|
|