Türklesen Dogu AzerbayjanKürd Asiretleri

Rusya’nin tesviki ve sagladigi yardimlarla , bölgede Persçe ile Kürdçenin muhtelif lehçelerini konusan ve ana unsurlari basta Mogol ve Kürd ile Talis+Tat-Alan+Dagistani yaninda isimleri belirlenmeye muhtaç diger Irani topluluklarin karisimi bir halk, kendilerine Maveraünnehir/Transoxiana Türki/ Türkçesi ( Çagatay) tanitilip, Türk olduklari telkin edilerek Türklestirildiler.
Mogollarla birlikte, Çinli, Tungus, Tibet ve Mançurya/Çorç halklari mensuplarinin da Helagü ordusunda mevcudiyetleri biliniyor. Elbette aralarinda isimlerini bilmedigimiz muhtelif Sibirya halklari da olmali. Bunun için Juwayni ve Qazvini ile son yüz yil yazarlarindan Strange’e bakilmasi iyi bir baslangiç olur.

Türklestirilen halkin elementleri arasinda Türkleri sayamadim. Zira ilgili akademisyen-tarihçilerin Anadoludakine benzer biçimde Azerbayjan’in da iliklerine kadar Türk kökenli olduklari tezi belge yoksunlugundan ötürü bir anlam tasimiyor. Yukarida verilen kaynaklardan biliyoruz ki , yüzlerceKürd köyü bosaltilmis ve yerine Mogollar yerlestirilmisti IlkhanGhazan ve sonrasinda.

Hatta Mustawfi 1340-50 arasinda asagida nüfusu da verilecek zamanin Kürd sehri Khoy’da Çinlilerin ikamet ettigini yazacakti. Zaten Juwayni’deHelagü’nün ordusunda bin aile Çinli bulundugunu kaydetmis. Bunlar mühendisler.

Daha da önemlisi , Mogollar öncesi Selçuklular zamani bölgeye Türk-Türkmen ya da meshur Oguz yerlestirildigine dair belge ve belirti yok.
Tam tersine, sahsina yakistirilan ve ismini kendisinin bile duydugu süpheli olan ”Oguz Türkmen” ibaresi esas alinarak Türklerin atasi ilan edilen Alp Arslan ya da Alparsalan 1064 de Kars yakinlarindaki Ermeni sehri Ani’yi fethettiginde, durmadan yanlis yazan bu tarihçilerin iddia ettiklerine uygun, Anadolunun kapilarini Türkmenlere açmak için orayi Türk yurdu haline getirecegine, sehri vassali Kürd Saddadi devletinin emiri Fadlun’a vermisti.

Simdi bu durumda Alp Arslan’in Anadolunun kapilarini Türkmenler’e açmadigi anlasiliyor, ama yerine Kürdlere mi açmis oluyor ?
Ayrica Alp Arslan zamani bölgede Türkçe toponomi bulunduguna dair de belgeli bir çalisma var mi, bilemiyoruz.

Yok gibi.

Ama elbette fazla degil, eger üç isim dahi olsa, ilgili akademisyen / tarihçiler kaleme alirlardi.

Ayrica 1071 Malazgirt sonrasi oluk oluk aktiklari ve Anadolu’da kollariyla mevcudiyetleri bulundugu iddia edilen Türkmen-Oguz asiret isimlerine zamanin ve hemen sonrasinin tarihini kaydeden müelliflerin eserlerinde de rastlanmiyor.

Mesela dönem için en kapsamli çalismayi orjinal metinlerden derleyerek yapmis olan ve 1991 de kaybettigimiz meshur tarihçi / IslamologCaludeCahen’in, Ingilizce’ye ‘Pre-OttomanTurkey’ , Türkçeye de ‘Osmanlilardan Önce Anadolu’ isimleriyle çevrilen ve her iki yayinini da okudugum eserinde, Anadolu’da bir adet Türkmen asiret ismi verebilme ugruna nasil bocaladigini anlamak için, akademisyen olmaya da gerek yok.
Baska makalede isleyecegim ama sunu söyleyebilirim, ClaudeCahen’in verdigi asiret ismi (leri) de Türkçe’yebenzemiyor !

Ama Mogol istilasini müteakiben Anadolu ve Iran’a yerlesen düzineyle Mogol asiret ismi kaydedilmis mevcut kaynaklarda.

Bunlar da artik Türk sayildiklarindan olsa gerek, Türk ve de konuyla ilgili Batili akademisyenler de sira Anadolu, Iran ve Irak’a yerlesen Mogollara ne olduguna dair sorular ve çalismalara geldiginde bir sessizligin hakim oldugu söylenebilir.

O hususu da yazacagim.

Azerbayjan’da zamanimizda görülen Türkçe toponominin, genel olarak Ilkhan devletinin dagilmasindan çok sonralari agir agir yerlesmeye basladigini söylemek mümkün.
Simdilik bu konuyu da geçiyoruz.

Bu arada yukarida ismi geçen Saddadi ile onunla çagdas olan Rawadi ve Salahaddin kimdir, nedir için ilk basta nette mevcut olan Minorsky’nin ‘Studies in CaucasianHistory’ eserine bakilabilir.

Makalemiz iki bölümden olusuyor ve uzun degil. Ilkinde ‘Dogu Azerbayjan’daKürd Asiretleri’ yazisindan tercüme kisim mevcut. Ingilizce orjinali ile Iranica linki makalenin sonunda veriliyor.
Ikincisi ise Vladimir Minorsky’nin EI de kaleme aldigi Kürd ‘Shakaki’ asireti maddesi. Onunda ilgili tercümesi var ve orjinal Ingilizce makale de sonda mevcut.

Diger kaynaklari makalenin kisa olmasi hasebiyle, daha anlasilir kilmak maksadiyla satir aralarina yukarida oldugu gibi, serpistirdim.
Ingilizce bilen okuyuculari, Ingilizce orjinallerine göz atmalarini cani gönülden tavsiye ediyorum. Bilmeyenleri de çat-pat ta olsa Ingilizce ögrenmeye çagiriyorum.

Kendi Ingilizcem çok iyi degil, yine de ögrenmek zorunda olduklarimi sözlükler yardimiyla anlamaya çalisiyorum. Bu tür bir lisan destegi özellikle de Kürd tarihiyle ilgilenenleri kulaktan dolma söylentiler ile nasyonalist Türk tarihçilerin dezinformasyon ve manipülasyonlarindan koruyacak bilgi ihtiva eden kaynaklara ulasmalarini saglayabilir.

Ilk bölümde Dogu AzerbayjanKürd asiretlerinden tesbit edilebilenler : ”Qarajadag da( yazara göre o zaman Arasbaran) , Aras nehri ile Sabalan dag silsilesi arasinda ki bölgede alti Türkçe konusan Sii Kürd asireti yasar.
Isimleri : Çalabianlu, MohammadKanlu, Hosyanaklu, HajiAlilu , Hasan Beglu, Qaraçorlu…”

Burada hemen bir araya gireyim; dikkat edilirse her asiret isminin sonunda bir Türkçe +lu soneki var. Bu bir Türk klasiginin, sanirim Azeri versiyonu olsa gerek.

Yani Kürd asiretlerini Türkçe +lu sonekiyle Türk göstermek.
Okurken bu +lu soneklerinin atilmasinda fayda var, o zaman daha ilgi çekici olabilir anlam tesbiti ve kiyaslama açisindan.
Anadoluda’da, resmi Türk tarihçileri ile bunlarin her icadini sorgusuz kabullenen Batili akademisyenler, Kürd beylik ve asiretlerine Azerilerden farkli olarak sadece +lu degil, bir de durum ve ahvala göre +ogul kelimesini sonek olarak yapistirirlar.
Yegane amaç, Kürd olani Türk ilan etme çabasidir, hepsi bu.

Çok önemi medieval kaynak Ibn Battuta ”IbnGermiyan (IbnJarmian)” yazar , bunuArapça’dan Ingilizceye çevirenler ile yorumlayanlari da dahil olmak üzere Batili akademisyenler ise ”Son of Germiyan” yerine Türk meslekdaslarinin taleplerine uygun , hem Kürdler hem de kendilerine büyük bir haksizlikla çalismalarina leke düsürerek özensiz biçimde sanki metni Ingilizce degil de Türkçe’ye çeviriyormus gibi ”Germiyanoglu” olarak yazarlar…

Eger çeviri bire bir ”Germiyan oglu ” degilse, en azindan düstükleri dip not ta böyle yazarak okur ve ögrenciyi, Germiyanin ( bu defa -oglu ibaresini ilaveyle) ”Türkmen Beyligi” oldugunu bizzat yazarak , yanlisasevkederler.

Daha beteri ise, ana dilleri gibi Persçe bilen ve Iran Selçuklu, Anadolu beylikleri ile Ilkhan tarihini de inceleyen akademisyenlerin durumu. Germiyan kelimesinin Kürdçe oldugu meydandayken, vazgeçtik Kürdçeden, bakildiginda gayet rahat (”Germ” sicak anlamina geliyor hem Kürdçe hem Persçe’de, ”+ian” ise Kürdi bir sonek) , Persçe tanimlanabilecek bir ismi, yine aynen Arapça çeviri yapanlar gibi Germiyan oglu diye tercüme edip yayinlamalari, Kürdlerin tarihinin israrli biçimde karartilmasi üzerine Türkiye Cumhuriyeti ve ilgili Batili akademisyenler arasinda ismi konmamis bir konsensus bulunduguna isaret ediyor kanaatimce.

Devam ediyoruz : ”Kalkal’da ise Qezel Üzen ( Kizil Üzen- Owzan) arasindaki bölgede yedi Türkçe konusan Sii Kürd asireti mevcut. isimleri de Delikanlu, Kolukjanlu ( meshur Sekkak asiretinin bir kolu), Ahmadlu, Satranlu ( Sekkak asiretinin bir kolu) , Sadlu, Rasvand ve Mamanlu.

Ve Miyana’nin kuzey-dogu ile kuzey-batisinda ki genis alanlarda yasayan Sekkak ( Shakak) asireti.”

Bu son paragrafi incelememiz gerekiyor.Her zaman oldugu gibi, isimler +lu sonekiyle bitiyor. Maksat Kürdler her seyleriyle Türk ilan edilsinler ki, zaten basarilmis ta. Bundan baska, simdi anlasiliyorkiTürkçe’de kullanilan ”delikanli” kelimesi Kürdçe olabilir, üzerine çalismak gerekiyor.

Sadlu ise bildigimiz meshur Kürd ,Sadi/ Sadiyan. Bu asiretin Canbeglerle ayni kökten geldigine dair belirtiler mevcut. Bölgede Alevilikten Siilige döndükleri de anlasiliyor.

Rasvand ismi dikkat çekici. Nedense bu isme +lu soneki verilmesi ihmal edilmis. Yazar Pierre Oberling , bu asiretin Süleymaniye tarafinda da kolu oldugunu belirtiyor. Mamafih farkli da olabilir belki. Her seyden evvel bölgede Rasvan /Risvan, kisaltilmis deyimiyle Resiler zaten mevcutlardi. Mesela E.B. Soane’nin , 1914 te yayinladigi ‘Grammar of theKurmanji Language” kitabinda yer alan bazi tekstlerde ResiKürdler ile bunlarin Tebriz mal pazarina sürü götürmelerinden bahsediliyor.

Bu zamanla kurulan kendilerine düsman devletlerin Kürdlerin kendi topraklarinda dogal ve haklari olan gezme, yerlesme özgürlüklerini nasil sona erdirdigini de, hep bu devletlerin kurallariyla yasayanlar bu tekstleri okuyarak simdi daha iyi farkedebilirler.

Velhasili daha bir asir evvel Van dakiKürd, malini Tebrize götürebiliyor, Tebriz deki, Diyarbakira getirebiliyordu.

Buradaki Rasvand bir transkripsiyon hatasi da olabilir mi ? Mesela kelimenin sonundaki +d konsonanti, esasen +id soneki olabilir. Malüm , Arapça ve Persçe metinlerde herekelerin müelliflerce kullanilmamasi, kelimeler’de mevcut bazi seslilerin de transkripsiyonlarda yer almasini engelliyor.
Bu defa da anlami bulmak için tekstin kontekstini kavramak önem kazaniyor. Fakat bu pratik, özel isimlerde tam sökmeyebiliyor. Zira emin olabiliriz ki Kürdçe kelimeler tarihi tekstlerde genel olarak Arabça ve Persçe lisanlarini kullananlarca kaydedilmis ve genelde de yazanlar için yabanci bulunan kelimeler. Dolayisiyla , egerRasvand gerçekten de +d konsonantini bulunduran bir isimse, Kürdçeye yabanci yazman +id sonekinden haberdar olmayabilecek ve dahasi bir de Rasvan isimli Kürd asiretini bilmiyorsa, zaten kelimenin transkripsiyonuna dair kafasinda bir soru isareti belirmeyecektir.
Bu durumda eger isim iddia ettigim gibi Rasvanid ise, o zaman bu Rasvanlar anlamina geliyordur.

Mamafih yine de orjinalMS’i görmek gerekiyor, bu durumda yazarin ismi dogru naklettigini kabul edecegiz. Ayrica bu tür bir kelime SoraniKürdçesinde mevcut olabilir.

Bu arada Kurmanci +id çogul ekine dair E.B.Soane’nin ‘ Grammar of Kurmanji Language’ kitabina bakilabilir. Nette mevcut.

Inceledigimiz paragrafin sona kalan ismi Sekkak ( Shakak) idi. Yazarimiz bu dev asiretin de Kürd oldugu ve Türklestigini naklediyor.

Buradan itibaren, Minorsky’nin EI de ”Encyclopaedia of Islam Online (English) – Brill” yayinlanan, ”Shakaki , orshikaghi , a tribe of Kurdishorigincentred on Adharbaydjan ( Shakaki-Sakaki, veya Shikaghi-Sikagi’ , Azerbayjan merkezli Kürd kökenli bir asiret )” , baslikli madde/makalesinde not alinmasi gerekli ve Kürd tarihi için dikkat çekici ve bu halk için bir felaket olagelen Kürdlerin Türklüge asimilasyonu bilgisi , canaciti rakamlarla desteklenerek veriliyor.

1800 baslarinda 8,000 aile Rus bölgesinde tesbit edilmis. Dikkat edilsin, kisi degil, aile deniyor. Bunu en azindan 40,000 kisi düsünebiliriz, en az…
Dupre isimli yazar 25,000 aile den söz ediyormus ve bunlar o zaman hala Kürdçe konusuyorlarmis. Yani nereden bakilsa zamaninda 125,000 kisiden bahsediliyor. 1814 de J.Morier, 50,000 kisilik bir Shakaki asiret yogunlasmasini Tabriz-Zandjan yolu arasi Hashtarud, GarmarudandMiyana bölgeleri ve ayni zamanda da Ardabil’detesbit etmis.

Kajar prens Abbas Mirza, olusturdugu askeri birlikleri Avrupali usullerle talim eden subaylarini da bu Kürd asiretinden seçiyormus.

J.Morier’e göre buradaki ShakakiKürdleri artik Türkçe konusuyorlarmis.
Bu rakamlar iki asir evveline ait.

Yazar Shirwani ise Shakaki asiretine mensup ve Ardabil’den gelen yol boyunca, Tabriz-Sarab bölgesinde yaylak-kislak tam 60.000 ”aile” not etmis. Ve naklettigine göre bunlarin tamami Kürd ama Türkçe konusuyorlarmis.
Yani 300-500,000 civarinda bir Türklesmis Kürd nüfustan bahsediyoruz sadece bu alan da, bir asirdan da uzun bir zaman kesitinde…
Hepsi de Saki asiretinden.

Dahasi ”Kizilbasligi” meydana getiren ana kesimlerden biriymis. Minorsky buradan hareketle bu dev Kürd asiretinin bu büyük kolunun Sii oldugunu naklediyor.

Bir de 20. yüz yil baslarindan itibaren Kajar hükümeti bu asiretten dört alay teskil etmis.
Daha sonra Minorsky söyle yaziyor: ” KürdShakak ile Shakkaki arasindaki baglantilari pek bilemiyoruz ama bütün veriler Shakakinin, aynen GanjaKürdleri gibi, Türklesmis bir Kürd asireti olduguna isaret ediyor. Urmiye Gölü’nün dogusunda ki toponomi de, Shakaki ‘nin izlerinin bir parçasini görüyoruz , Suldüz bölgesinde Kislak Shakaki köyü (thevillage of KishlakShikaki at Suldüz).”

Evet bu arada Minorsky bize sadece Shakaki degil, bir de Ganjanin tüm Kürdlerinin Türklestigini bildiriyor. Simdi artik ne Shakaki’den , ne de Ganja’ninKürdlerinden eser kalmamis olmali.
Urmiyeise , diger bölgeler gibi 750 sene evvel Mogol yerlesimine açililmisti bile. Zira Minorsky’nin naklettigi bölge olan Suldüz ismi, Helagü’nün ordusunda bulunan Mogol asireti Suldus’un ta kendisidir. Bu asiret, son Ilkhan Busaid ( Abu Said yaziliyor ) zamani kudretli Emir Çoban Noyan’in da mensup bulundugu asirettir. Ayni zamanda Çoban Noyan’in oglu ve meshur Mogol Anadolu beylerbeyi Timurdas Noyan, Ilkhan’a isyan etmis, Anadolu beyliklerine kan kusturmus ve kendisini Mehdi ilan edip, ayri bir devlet kurma hazirliklarina girismisti. Bunlar için Howorth , CambridgeHistory of Iran Volume V , QazviniMustawfi, Eflaki ile Türkçe’ye çevrilenlerden BertoldSpüler’in ‘ Iran Mogollari’ eserine bakilabilir.

Minorsky’nin makalesinin sonunda, çok önemli bir tesbit var. Azeri Türkleri olarak tanitilmis ve öyle olduklarina ikna edilmis topluluklarin aslinda Türk olmadiklarina dair ayirt edici faktörleri gözler önüne seriyor.
Bahsi geçen dönemlerde Azerbayjan nüfusunun çogunlukla kirsal alanda yasadiklarini naklediyor ve bu arada belli basli sehirlerin nüfuslarini da ögreniyoruz. Tebriz ( 280,000), Ardabil ( 63,000) , Khoy ( 49,000), Maragha ( 35,000).

Bu sehirlerin toplam nüfuslari, bir tek Kürd Saki ( Shahaki) asiretinin Türklesen fertlerinin toplamindan az, açikça.
Okuyucu hemen yukarida verilen Kürd asiret nüfuslarina bakarak kiyaslayabilir.

Devamla Minorsky sunlari naklediyor :

”Yari göçebeler Müghan steplerine ( Türk Shahsewani ) , Güney Urmiye ile Türk siniri boyunca uzanan Kürd bölgelerinde yasiyorlar. Nüfusun ezici çogunlugu lokal diyalekt olan Azerbayjan ( Adharbaydjan) Türkçesi konusuyor. Bu Azerbayjan Türkçesi konusanlarin karakteristik özellikleri arasindaki ”Pers konusma tarzi, sive ve ses tonlarini yükseltme, alçaltma halleri” ile konustuklari Azerbayjan Türkçesinde ”ses uyumuna hiç te aldiris etmeyip, uymamalari”, Türklestirilmis nüfusun Türk olmayan kökenlerini yansitiyor.”

Yani Azerilerin Türk soyundan olmadiklarini yaziyor.

Anadolu’dan bir Yörük, ya da diyelim Türkmenistan’dan bir Turkmen Azerilerle karsilastiklarinda ,onlarin konusma tarzlari, hareket ile jest ve mimikleri, kelimelerdeki ses degisimlerine baktiklarinda , muhtemelen Yörük ” bunlar Kürt ”, Türkmen ise ”Pers” diyecektir .

Bu arada Sakaki ( Shakaki) asiretinin 1900 baslarinda Anadolu da bulunan kolu Saki /Shaki asiretine dair kisa da olsa, bilgi edinebiliyoruz. Bunun için de Mark Sykes’in 1908 de ‘TheJournal of theRoyalAnthropologicalInstitute of Great Britain andIrelandVol. 38 (Jul. – Dec., 1908), pp. 451-486’ de yayinlanan ‘TheKurdishTribes of theOttomanEmpire’ isimli uzunca makalesine bakilabilir.

Saki kelimesine de dikkat çekeyim. Türk etimologlara, mesela bir tanesi olan Nisanyan’a göre (http://www.nisanyansozluk.com/?k=%C5%9Faki) saki kelimesi Arapça ”mutsuz, bedbaht, talihsiz” anlamlarina geliyormus !
Sanki o saydigi anlamlar Türkçe’de bulunmuyordu da, ekstradan bir de ihtiyaç olmus ve abilerimiz aynen kelimeyi Osmanlica’yadahil etmisler gibi. Ve ”haydut anlami Türkçeye özgüdür” diyor.
Yani simdi birileri mutsuzluklarindan kendilerini haydutluga vermis mi oluyorlar !

Yasi altmis ve yukari olanlar iyi hatirlayacaklardir. 12 Mart döneminde hem radyodan anonslari, hem de duvarlara yapistirilan kagitlar ile gazete basiliklarinda yer alan ”kir ve sehir eskiyasi, sakisi” tabiri kullanilirdi devrimci gençler için.
Iste o Saki, adi geçen dev Kürd asiretinin ismi Saki/ Sakaki, tastamam o.

Teslim olmamislar demek ki Türklere , çarpismislar daglarda uzun zaman ve sonra ya kaçabildilerse Iran’a, ya da mutadakibet Kürdistan daglarinin her bir zerresinde mevcut isimsiz açik mezarlardaki yerlerini almislardir.

Saki/ Shahaki isminin anlamini da yaziyor Minorsky verdigim kaynakta : ”AccordingtoYusufDiya? al-Din, thewordshikakimeans in Kurdish a beastwhich has a particulardisease of thefoot.”
Yusuf Diya al-Din’e göre Sakak/SikakKürdçe’de ” ayakla ilgili bir hastaligi olan iri bir hayvan ( ya da hayvanca davranan kaba kimse)” anlamlarina geliyor.
Bu arada bir noktayi da belirtmem gerekiyor. Osmanli kaynaklarinda kelime Sak haliyle mevcut görünüyor, yani tam isabet.
Gerçekten de kelimenin gövdesi Sak, zaten belli oluyor. Sak+i olunca Sak ismiyle alakali olana söyleniyor, Sakak ta ise +ak küçültme soneki, muhtelif anlamlar verebilir, tek bir Sak olan gibi.

Evet , anlasilan an itibariyle kendilerini Azeri Türkü ilan edenlerin en az yarisi, sadece ve sadece Kürd Saki asiretinden meydana geliyor.
Azerbayjan’in simdiki hali , Kürdler için korkunç bir yenilgi ve yok olusu gözler önüne seriyor.

Bin yil evvel kendi topraklarinda at kosturan Kürdlerden meshur komutan Deysem ile SaddadiFadlun ve RawadiMamlan, kendi canlariyla günümüzde re-enkarneolup , o aralarinda ugruna bir birleri ile savastiklari kadim Kürd ülkesi Adharbagan ile Media’nin simdiki Kürdden arindirilmis halini görselerdi , sahit olacaklari karsisinda kederden dökecekleri göz yaslari okyanus olur ve Cinvat köprüsüne erisirdi.

Makalenin orjinali için bkz: http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes
Bu haber toplam 1841 defa okunmustur
Kaynak: Türklesen Dogu AzerbayjanKürdAsiretleri , Saki Asireti ile Azerilerin Türk Olmayan Köklerine Dair Kisa Notlar

Abdülkadir Kocadag