Kürt dilinin Hint-Avrupa dilleri arasindaki yeri

M. Emin Bozarslan
Kürtçeden çeviren: Sedat Karakas

Bilindigi gibi Kürt dili, Hint-Avrupa dillerinden biridir ve Iran dilleri grubu arasinda yer alir. Hint-Avrupa dillerinin tamaminin kaynagi Sanskrit dilidir. Bu dil, çok zengin bir dil olarak bilinir ve tarihçi ve dilbilimcilere göre, Milat´tan birkaç bin yil önce Güney Asya bölgesinde, o dönemdeki büyük Hindistan´da kullanilmis ve o bölgede bu dille konusulmustur.

Sonradan Güney Asyali birçok kisi o bölgeyi terketmis, batiya dogru göç etmislerdir. Bu göç sirasinda bunlardan bazilari, daha sonra Kürdistan ve Pars (Fars) adini alan, Iran denilen denilen bölgeye ulasmislardir. Bazilari kuzey-batiya dogru gitmis, daha sonra Avrupa adini alan cografyaya ulasmislardir. Böylece, birbirlerinden kopmuslar, dagilmislar ve bu bölgelere yerlesmisler.

Dagildiklari için, geçen uzun süre içerisinde konusmalarinda birçok degisiklikler olusmus, bu degisik dillerin her biri bir bölgede yer bulmus ve zaman içinde bagimsiz bir dil haline gelmistir.

Iste bir bütün olarak „Hint Avrupa’ diye adlandirilan diller, böylece olusmustur. Bu insanlarin bir bölümü Hindistan´da kaldiklari, bir bölümü de Avrupa´ya ulastiklari ve oraya yerlestikleri için, dillerine bir bütün olarak „Hint-Avrupa dilleri’ denmistir; yani Hindistan´dan Avrupa´ya dagilan ve buralara yerlesen diller. Böylece bu isim, tüm bu dilleri kapsayan bilimsel ve ortak bir isim olmustur.

Hint-Avrupa dilleri, birçok kol ve dali olan çok büyük bir agaca benzetilebilir. Bu dillerin her bir grubu bu agacin bir kolu, bu bölümlere ait her bir dil de bu kola ait bir dala benzetilebilir.

Bu büyük agaç, bes ana kola sahiptir, bir diger deyisle bes ana kolu vardir. Daha açik bir söyleyisle, Hint-Avrupa dilleri bes ana gruba sahiptir. Bu bes ana grup söyle siralanir:

1- Hint grubu: Bugünkü Hindistan ve çevresindeki Benglades, Nepal, Pakistan ve Sri Lanka gibi kimi ülkelerde kullanilan diller bir bütün olarak Hint grubunda yer alirlar ve her biri bu kolun bir dalidir.

2- Iran grubu: Kürtçe, Farsça ve Belucice Iran grubunda yer alir ve bunlarin her biri, bu kolun birer dalidir.

3- Cermen grubu: Almanca, Ingilizce, Hollandaca ve Iskandinav ülkelerinde kullanilan diller Cermen grubunda yer alir ve bunlardan her biri bu kolun birer dalidir.

4- Latin grubu: Fransizca, Italyanca, Ispanyolca, Portekizce ve Romence Latin grubunda yer alir ve bunlardan her biri bu kolun birer dalidir.

5- Slav grubu: Rusça, Ukraynaca, Bulgarca, Makedonca, Sirpça ve diger birkaç dil Slav grubunda yer alir ve bunlarin her biri bu kolun birer dalidir.

Yunanca, Ermenice ve Arnavutça da üç Hint-Avrupa dilidir, ancak bu gruplarindan hiçbirine ait degillerdir. Yani adi geçen kollara ait birer dal degillerdir. Bu üç dil, dogrudan Hint-Avrupa agacina baglidirlar. Bir baska deyisle, bunlardan her biri, agacin bagimsiz birer koludur ve dogrudan agacin kökünden yükselmislerdir.

Pehlevice / Kürtçe

Tarihçi ve dilbilimcilerin tespitlerine göre, birçok insanin eski büyük Hindistan´i terketmesi ve bati ve kuzey batiya dogru dagilmalarinin ardindan, Sanskrtiçeden dogan ve bagimsiz bir dil halini alan dillerden biri, Avesta dilidir.

Ancak bu dilden yalnizca Zerdest dinine ait ‘Avesta’ kitabi günümüze ulasabilmistir. Bu kitap disinda, Avesta dilinde yazili hiçbir sey kalmamistir.

Avesta dilinden de Pehlevi dili dogmustur. Pehlevi, döneminde büyük bir imparatorluk olan Medya devletinin dili idi. Bu devletin vatandaslarina da ‘Med’ denilirdi. Tarihçilerin görüslerine göre, Medler, Kürtlerin atalaridirlar. Bir diger deyisle Kürtler Medlerin torunlaridir.

Pehlevi dili, konusma dili olarak yasayamamis ve günümüze ulasamamistir. Yalnizca o döneme ait bazi belge ve yazili kimi metinler kalmis, Iran arsivlerinde korunmus ve böylece günümüze ulasmislardir. Bu belgeler disinda, bazi tas yazilari, Medler döneminden kalan tas üzerine yazilmis bazi Pehlevice metinler mevcuttur. Bu tas yazilari Güney Kürdistan´in Hewreman bölgesinde bulunmaktadirlar.

Pehlevi dili, Latinceye benzetilebilir. Latin dili de konusma dili olarak yasayamamis ve günümüze ulasamamistir. Ancak, yukarida da belirtildigi gibi, bu dilden bes dil dogmus ve günümüze ulasmistir. Ayni zamanda Latince birçok belge ve yazili metinler arsivlerde ve kütüphanelerde korunmus ve günümüze ulasmistir.

Pehlevi dili, dil bilimciler tarafindan Kürtçe, Farsça ve Belucicenin kökü ve kaynagi olarak kabul edilmektedir. Yani bu üç dil, Pehlevi dilinden dogmustur. Zamanla Pehlevice ortadan kalkmis ve kaybolmus; Kürtçe, Farsça ve Belucice de üç farkli dil haline gelmis, her biri bagimsiz birer dil olmus, kendi kalip ve kimligini bulmus ve özel adlarini almislardir.

Kürtçe ve Farsçanin kökü ve kaynagi Pehlevi dili oldugu için, Kürtçe ve Farsça birçok sözcügün kökü de Pehlevi diline dayanmaktadir. Bir baska deyisle, Pehlevi dilinden kalan birçok sözcük, Kürtçe ve Farsçada ortak olarak kullanilmaktadir. Bu tür sözcükler her iki dilde de bulunmaktadir. Bu ortak sözcüklerden bazilari her iki dilde de aynidir, degismemistir. ‘Azad’, ‘dest’, ‘ser’, ‘yek’, ‘deh’, sed’ vb. Bazi kelimler biraz degisiklige ugramistir: Kürtçede ‘didan’ Farsçada ‘dendan’, Kürtçede ‘lêv’ Farsçada ‘leb’, Kürtçede ‘nav’ Farsçada ‘nam’, Kürtçede ‘nimêj’ Farsçada ‘nemaz’, Kürtçede ‘roj’ Farsçada ‘rûz’ vb. gibi.

Bu ortak sözcükler, her iki dilin kaynagindan yani Pehlevi dilinden türemislerdir. „Bu kelimler Kürtçedir ve Kürtçeden Farsçaya geçmislerdir ya da Farsçadir ve o dilden Kürtçeye geçmislerdir’ denemez. Bu sözcükler her iki dilin kaynagindan yani Pehleviceden türemisler ve her iki dile ulasmislar; kimileri her iki dilde de ayni kalmislar, kimileri de her dilde biraz degisiklige ugramis ve o dilin kimligine ve kalibina uyum saglamislardir.

Bu durum yani ortak ya da benzer sözcükler, yalnizca Kürtçe ve Farsçada degil, baska bazi dillerde de görülür. Örnegin, Fransizca ile Italyancada, Ispanyolca ile Portekizcede, Ingilizce ve Isveçede de ayni ya da benzer sözcükler vardir.

*

Kimi Pehlevice sözcükler Kürtçede de ayni kalmislardir. Bir baska deyisle bu sözcükler Pehlevi dilindeki biçimleriyle Kürt diline ulasmis ve Kürtçede de ayni kalmislar, hiçbir degisiklige ugramamislardir; ancak Farsçada biraz degismislerdir. Örnegin, Pehlevicede var olan ‘xwes’ sifati Kürtçede ayni kalmis, ancak Farsçada biraz degisiklige ugramis ve ‘xos’a dönüsmüstür.

Bazi Pehlevice sözcükler de Farsçada ayni kalmis, hiçbir degisiklige ugramamis, ancak Kürtçede biraz degismislerdir. Örnegin, Pehlevicede ‘men’ olan birinci tekil sahis zamiri Farsçada da Pehlevicede oldugu gibi ‘men’ olarak kalmis, ancak Kürtçede biraz degiserek ‘min’a dönüsmüstür.

Kimi Pehlevice sözcükler de hem Kürtçede, hem de Farscada az ya da çok degisiklige ugramislardir. Örnegin Pehlevicedeki ‘ayênek’, Kürtçede degiserek ‘eynik’, Farsçada ise ‘ayine’ halini almistir. Bunun gibi Pehlevicedeki ‘roç’ sözcügü, Kürtçede biraz degisiklige ugrayarak ‘roj’, Farsçada ise daha fazla degiserek ‘rûz’ halini almistir. Degisiklige ugrayan bir diger Pehlevice sözcük de ‘parek’ sözcügüdür. Bu sözcük Farsçada biraz degisiklige ugrayarak ‘pare’, Kürtçede ise daha fazla degiserek ‘pere’ halini almistir.

Not: Yukaridaki yazinin tamami, Deng Yayinlari tarafindan Ekim 2011 tarihinde yayinlanan M. Emin Bozarslan tarafindan hazirlanan ‘Ferhenga Kurdi’ kitabinin girisinde yer aliyor. Yazinin bas kismi, Kürt dilinin kaynagi ile ilgili bilgilenmek isteyen (Kürtçe bilmeyen) okurlarin yararlanabilecegi düsüncesiyle Türkçeye çevrildi.

Dengê Kurdistan