Sê
þairên kurd yên mezin di þiêra dîwanê da:.jpg)
Fuzûlî, Nefî,
Nabî (*)
M E
H M E T B A Y R A K
Di împaratorîya Osmanî da ku
gelek welat
û gel di nav xwe
da digirt,
bi sedan (nêzîkî 900-î) þairên dîwanê hatine û çûne. Ji 30 þairên ku navê
wan di antolojî
û ansîklopedîyan da derbas dibin, tenê
çend kes
ji sînorê welatê
xwe derketine
û navê wan belav bûne, hatine naskirin
û heta niha
jî tên zanîn.
Ji þiêra dîwanê, sê
navên bijarte
yên ku
di vê
kategorîyê da cî girtine
bi eslê xwe
kurd in: Fuzûlî, Nefî, Nabî.
Nefî
Nefî di navbera salên
1572-1635´a da jîyaye. Navê wî
yê rastî Omer e, ji Erzurumê ye. Paþê çûye Îstenbolê û li wêderê di
karên dewletê
da wezîfe standine.
Lê ji
ber rexne
û gazinên xwe gelek caran
têkilîyên wî
û serwêran xirab bûne, û dawîyê da ew xeniqandine. Digel zimanê kurdî
û osmanî, wî
zimanê farisî û erebî jî baþ
zanibûye. Bilî dîwanên
wî yên
osmanî û farisî,
bi navê Sîham-i Kaza (Tîrên
qedayê) berhevokek
wî ya hîcîvan
jî heye.
Kesekî ku ji
alî Nefî
va hatîye
hîcîvkirin, ji
bo ku Nefî
xirab nîþande
wî bi bûyîna (kurdê
pîs) tawanbar
dike:
Nef’î-yî rû-sîyehîn
nîydü€ünü hep bîldîk
Kendî çîngene dîr ama
babasi Kürd-î
pelîd
Nabî
þairekî din ê naskirî
û bi eslê xwe kurd Nabî
ye. Navê
wî yê rastî
Yûsif e û ji
Ruhayê (Ûrfa) ye, di navbera salên
1642-1712’ a da jîyaye.
Ew
jî wek
Nefî diçe ‹stenbolê û di hinek karan
da wezîfe
digre, lê piþtî
demekê ji
wir diçe li
Helebê bi cî
dibe û beþekî mezin
ji jîyana
xwe li wir
derbas dike. Bilî
Dîwana Osmanî, bi navê Hayrîyye û Sûr-name
du mesnevî, û bi navê Tûhfetu’l-Harameyn gernameyeke
wî heye. Ev
berhema dawîn
behsa çûyîna wî
ya Hîcazê
dike.
Fuzûlî
Yek ji þairên
þiêra
Dîwanî ya
Osmanî, ên herî
mezin, belkî
ê yekemîn tê qebûlkirin
Fuzûlî ye. Di
tezkîreyên osmanî da bi navê
Fuzûlî du þair
hene. Ji vana yê ku ne meþhûr
e, ji qeza
Dîyarbekirê Çermîkê ye û navê wî yê
rastî Ahmed e.
Lê ewê ku em
li vira
behsê dikin;
Fuzûlî-î Bexdadî ye, navê wî yê
rastî Mihemed
e, texmînen di navbera
salên 1495-1556’a da
jîyaye.
Derbarî eslê wî yê
etnîkî da gelek dîtinên
cuda hene.
Clément Huart -ku rohilatnasekî bi nav û deng e, Dîroka
Bexdayê (Hîstorîe de Bagdad) û Ansîklopedîya îslamî da gelek maddeyên li ser Rohilatê nivîsîye, di van herdu cîyan da
Fuzûlî weha dide naskirin:
(türkîscher Dîchter
kurdîscher Abkunft, aus Bagdad) ango
þairê tirk
ê bi eslê xwe kurd
û xelkê Bexdayê.
Dîsa orîantelîstê ûris ê bi nav û deng Krimskîy û kurdologê
meþhûr Mînorsky rave dikin ku Fuzûlî
bi eslê xwe
kurd e. Lê, di
serî da
Prof. Fuad Köprülü, dîrokzanên
edebîyata tirk,
wî ji alî
etnîkî va
wek tirk didin
nasandin. Lê
di Dîwana Farisî
ya Fuzûlî
da, ya ku
wergerandine zimanê
azerî, di vê
rêzê da
tirk wek
kesên “xûy xirab“ tên wesifkirin:
“Atlanip ol Türk-î
bed-xu eyledî azm-î þîkar.“ (Bnr. Fuzûlî`nîn
Eserlerî, Cild:1,
Bakû 1995, Rûpel:321.)
Carekê divê em vî
tiþtî zelal
bikin; digel ku
ew li Kurdistan, Îran, Azerbêcan
û li Anatolyê di
nav Alewîyan
da gelekî belavbûyî
û xwedî rûmet
e û heta tê qebûlkirin ku
yek ji
heft þairên mezin yên
e`lewîyan e; dîsan
jî dîrokzanên edebîyata
tirkî heta
van demên dawî jî
qebûl ne
dikirin ku ew
e`lewî ye.
Her çend þair Fuzûlî
wek Bexdayî tê zanîn
jî, lê
esasen li
ser erdê Mezopotamyayê li Hîlleyê hatîye dinê û beþekî mezin
ê jîyana xwe
li wir derbas
kirîye, ev
yek rastîyeke e bê þik û guman
e. Çawa ku
îro piranîya þair
û nivîskaran li
bajarên kulturê yên wek ‹stenbol
û Anqarê dijîn;
wê çaxê jî
þair û nivîskar
li navendên îdarî
û kulturî kom
dibûn. Çawa ku
Nefî û Nabî
ew axa ku
lê bûne
hîþtine û çûne
bajarên wek ‹stenbol û Helebê, Fuzûlî jî piþtî Hîlleyê
çûye li
bajarên wek
Bexda û Kerbelayê jîyaye, û dûra êdî wek
Bexdadî hatîye
naskirin.
Tezkêrevan Sadikî Sadik Bey
Avþar, di
tezkîreyeke xwe ya bi navê Mecma’l
-Havas, ya
bi tarîxa 1598`a da dinivise ku þairê
me ji eþîra
Bayat e. Hurþît Efendîyê ku
ew herêm tetqîq
kirîye, di
berhema xwe ya
bi navê Seyahatname-î
Hudud da dinivîse ku
li wê herêmê di
nav kurdan
da eþîrek heye
bi navê Bayat.
Bi rastî jî di nav belgeyên
kurdolojîyê da
tê dîyarkirin ku
di nav
eþîrên Kurdistana
navîn da bi navê Bayatî
eþîrek heye.
(Bnr. M. Îzady: The kurds, r.82). Li hember
vê hizrê
Köprülü îddîa dike ku “Bayat eþîreke
Oxûzan ya
kevn û pir mezin
e“.
Fuzûlî bi zimanên
osmanî, farisî û erebî gelek þiêr nivîsîne,
di hersê
zimana da jî
xwedî dîwan
e, lê piranîya berhemên
wî bi farisî
ne. Beng
û Bade, Haft Cam (Sakîname),
Rind û Zahid, Husn û Aþk
(Sihat û Marûz)
Enîsu’l-Kalb, tenê çendek ji wan in. Ji qirnê XVÎ.
þûnda,
zimanê farisî
wek zimanê edebî li
pêþîya zimanê kurdî bûye.
Ev
rastîyek e ku em
hemû pê
dizanin. Rastîyeke
din jî heye, ku Köprülü
jî destnîþan
dike: “ Di sedsala
XVÎ ´ a da,
di nav kurdên
tehsîl û terbîyegirtî da kesin derketine ku di bin tesîra
xurt ya
zimanê tirkî
da mane û bi tirkî þiêr nivîsandine,
mesela ji
Tezkîreya Aþik Çelebî û fierefnameya fierefxanê Bitlîsî em agahdar
dibin.“ (Bnr. M.
F. Köprülü: mad.
Fuzûlî îslam ans)
fiair Fuzûlî yê
ku di bin tesîra
mezin ya kulturên
‹ran û Mezopotamyayê
da maye û ji hukumdarê
Safevî yê
bi eslê xwe kurd þah Îsmaîl Hatayî, û ji walîyê Bexdayê
Îbrahîm Xan
ra - ê ku ji
eþîreke kurdên
Mûsûlê ye, û ji
gelek kurdên
din ra pesinname nivîsîne, gelo çênabe ku
ew jî
bibe yek
ji wan
þairên kategorîya
jorîn? Piþtî maqaleya
Fuzûlî em
dîna xwe bidin
ser“Luxata
Manzûm ya Tirkî-Farsî“
hingê wê
baþtir dîyar bibe
ku bi rastî
jî pêwîst e mirov
bi awayekî berfireh
bifikire û ramanê baþtir cî bi cî
bike. (Bnr.
Fuzûlî ve Leyla
ve Mecnûn, UNESCO yayini, 1959).
Ji van çend rêzên ku
em ji
vê ferhengoka
manzûm didin, xweþ dîyar
dibe
ku Fuzûlî
berhemê çi bêndereke kulturê
ye:
Yer zemîn gök asman
gün aftab
u ay mah
Rûz gündüz gece þeb
ulduz sîtare
söz suhan
Îldurum
berk bulut ebr
est damar mîçekîd
Geceler
þebha vû baran
ya€iþ u banga bemen
Tiþtekî xuya ye ku
Fuzûlî li
navçeyeke wek Mezopotamyayê
ku lê
gelek kulturên
cuda yê têkilhevbûyî da gihîþtîye, þairekî tirk ê bi eslê xwe kurd e. Ji vî alî va Mewlana
çiqas tirk e, Fuzûlî jî ewqas kurd e...
(*)
Hêvî, 31 Gulan-hezîran (hejmar 28)
Wergerandina ji tirkî: Haluk Öztürk
