Kakilê edebîyata kurdî

ya nivîskî(*)

PROF: ZERA ÛSIV

Zordestî û neheqîyên ku bi sal û zemana hatine serê gelê kurd û Kurdistanê nebûne asteng, ku ev gelê qehreman keda xwe bike nav pêşketina edebîyata Rohilatê û herwaha temamîya Asîyayê. Gelek lêkolînerên Awropayê, xwesma Rûsîyayê û Sovyetistana berê, xebatên giranbuha nivîsîne derheqa mîrata kurda ya çande û edebîyatê da.

Hêja ye em navê wan rohilatzanên bi nav û deng bidne rêzê, ku bi saya berhemên wan cîhan bi “reng û dengê“ kurda hesîya: O. Mann, M. Hartman, A. Lecoq, P. Lerch, A. Jaba, V. Mînorsky, B. Nîkîtîn, X. Abovyan, akadêmîk N. Marr û ‹. Orbelî, usa jî Qanatê Kurdo, M. Rudenko û yên mayîn.

Hela sala 1911-a rohilatzanekî bi dereca hemcîhanê N. Marr di xebateke xwe ya zanyarî da derheqa kemala çanda kurda di nav dîroka Asîya Pêş da nivîsî ye, li ku qala malbetên kurda dike, yên ku ne tenê  serleşker û sîyasetzanên bi nav û deng, lê herwaha gelek zaneyên di dereca ulm, çande, hunermendî û ruhanîyê da jî dane, ku mixabin di dîroka Rohilatê da wan wek nonerê gelên mayîn hesibandine. Kûrfikirîna wê xebata N. Marr di van xeta da ne:

“Di dîroka Asîya Pêş da kurd berê jî, niha jî faktoreke serbixwe ne û bı hêza xwe ya mexlûqetîyê-çande va ber tu miletekî der-dorê xwe danaxwin“.

Hema li wan dema bû, gava edebîyata Roavayê da ew bîr-bawerîya şaş carna bi hewar-gazî “serê xwe bilind dikir“, ku kurd miletekî bê çande û edebîyat e.

***

Sernivîsara vê gotara min aqareke (berfirehî) mezin hildigre nav xwe, lê ez ê tenê li ser dîroka edebîyata kurdî ya nıvîskî dı sedsalên navîn û pevgirêdanên wê bi edebîyata gelên Pişkavkazê yên wê demê rawestim.

Derheqa edebîyata kurdî ya kevnare da, ku heta niha jî bi destnivîs hene, li çend welatên cîhanê berevokên cihê-cihê çap bûne. Yek ji wan berevoka ya M. Rudenkoyê ye, ya ku tê da destnivîsarên giranbuha hene û ew li Pirtûkxana Rûsîyayê ya miletîyê, di para Sankt-Petersburgê ya Enstîtuya Rohilatzanîyêye Rûsîyayê da têne parastin. Berevokeke mayîn ya destnivîsarên kurdî ya zimanzan Kemal Fûad e, ku sala 1970-î li Wîsbadenê (Almanya) hatîye çapkirinê. Derheqa çend destnivîsarên kurdî da usa jî zanyar Ç. Riyê li “Kataloga destxetên Farisistanê“ ya sala 1881-ê da çapbûyî da qal dike. Lê wek ku çavkanîyên kurdî û yên mayîn dibêjin, para mezin ya mîrata kurdaye destnivîsar di koleksîyonên şexsan da nin, ku zanyarî hela gerekê lê vegere û cîhanê zendegirtî bihêle.

Edebîyata kurda ya pir sedsala, ku rêke sext û taybetî ra derbaz bûye, bi zaravên kurdî yên cihê-cihê va hatîye sazkirinê. Perçebûna Kurdistanê bûye asteng li ser riya zimanê kurdîyî lîtêratûrî yê yekgirtî. Lê bi vê ra tevayî çend zaravên kurdî di perçên Kurdistanê yên cihê-cihê da û demên cuda-cuda da statuya zimanê lîtêratûrî wergirtine û ji wan zarava yên bingehîn zaravên kurmancî, goranî û soranî bûn. Û bi van zarava edebîyata dewlemend û pircûre heye.

Wek ku serkanî didine xuyakirin, edebîyata kurdî xwesma di dewrana sedsalên navîn (sedsalên XIV-XVII) gulveda, gava li ser axa Kurdistanê mîrîtîyên kurda, hema bêje yên serbixwe hatibûne damezirandinê, yên ku roleke mezin lîstin di nav karê pêşketina çanda kurdî bi tevayî. Navbendên edebî yên sereke li Kurdistana sedsalên navîn mîrîtîyên Hekarîyê, Cizîrê, Bitlîsê, Erdelanê û Baban bûn. Bi bawerîya zanyara ji wana edebîyata here kevnare ya bi zaravê kurmancî ye.

 Edebîyata kurmancî ya sedsalên navîn, ku himberî zaravên mayîn hindik e, an jî kêm gihîştîye rojên me, piranî berhemên şayîrtîyê yên ruhanîyê-fîlosofîyê, sofîtîyê û nazdarîyê (lîrîkîyê) ne. Ji bo nimûnê: “Şêx Senan“-a Feqîyê Teyra (sedsala XIV), “Zembîlfiroş“- sedsala XV (sertaca poêzîa bajarî, ku nivîskarê wê ne dîyar e), “Dîwan“-a Melayê Cizîrî (sedsala XVI), “Yûsif û Zelîxa“-a Selîm Silêman (sedsala XVI) û destana Ahmedê Xanî ya romantîkîyê “Mem û Zîn“ (sedsala XVII). Di sedsala XVII da poêmeke şervanîyê jî li ser axa Kurdistana ‹ranê xuliqî ye, ku derheqa serhildana kurda ya di dema serokatîkirina Şah Abbas da ne. Xudanê destanê ne dîyar e.

Bi zaravê kurmancî edebîyata ruhanîyê (olî-dîndarîyê) jî pêş ketîye. ‹zbatîya wê yekê ew herdu pirtûkên pîroz yên kurdên êzîdî ne - “Meshefa Reş“ û “Cilwa“, ku bi bawerîya zanyara li sedsalên XII-XIII da hatine nivîsar, û ew hetanî niha jî hene.

Bi pêşketina edebîyata bi zaravê kurdîya bakûr (kurmancî) ra tevayî edebîyata bi zaravê kurdîya başûr - goranî jî pêş ket, ku rola wê wek zimanê lîteratûrî li piranîya Kurdistana Rohilatê gelek bû.  Edebîyata bi zaravê goranî xwesma di sedsalên XII hetanî XIX gelekî gulveda û dewlemend bû, gava mîrîtîya kurda ya Erdelanê hevt sedsala ser hev xweyî-xudanê axa kal û bava bû. Zanyar di nav helbestvanên herî bi nav û deng, ku bi goranî nivîsîne, pirtir navê van kesan bîr tînin: Mela Perîşanî Kurdî (sedsala XIV), Bêsaranî (sedsala XVII), Xanayî Qubadî (sedsalên XVII-XVIII), Komasî (sedsala XVIII), Welî Dêwane û Mewlewî (sedsala XIX).

Derheqa bişkivîn û gulvedana şiêra nazdarîyê da li mûzeya Brîtanîyayê antolojîyak heye, ku tê da 27 destnivîsarên afrandinên bi zaravê goranî hene. Ji van şairan helbestên 7 kesan di sala 1921-ê ji alîyê Rohilatzanê ‹ngilîz Soan da li gotara “Antolojîya kurt ya poêzîa bi zaravê goranî“ hatine çapkirinê.

Bi goranî, wek ku bi kurmancî, poêzîa êpîkîyê ya dewlemend jî hatîye sazkirinê, ku bingeha wê ji çavkanîyên zargotina kurda ya pirawazî tê. Destanên romantîkîyê jî hatine parastin, wek “Şîrîn û Xusrew“-a Xanayî Qubadî, “Leyl û Mecnûn“-a Mela `Ulluw, “Xurşîd û Hewar“, ku xudanê wê ne bêlî ye, û yên mayîn. Xwesma edebîyata ruhanîyê gelekî pêş ketîye, ku piranî derheqa ulmê “Ehlî-heq“ da ne û piranîya wan kurd bûn.

Bi dû hilanîna hukumê Erdelanê ra, îdî ji nîveka duda ya sedsala XIX edebîyata bi zaravê kurdîya xwerû - soranî pêş ket, gava navbenda jîyana kurda ya sîyasî û çandî ji Mîrîtîya Erdelanê warguhêzî Mîrîtîya Baban bû û paytextê wê jî Suleymanî bû. Edebîyata bi zaravê soranî ya klasîk di sedsalên XVIII-XIX da çar helbestvanên mezin dane: Nalî, Salîm, Kurdî û Hacî Qadirî Koyî. Bi zaravên kurdî yên mayîn jî edebîyata dewlemend heye, wek, bi zaravên hewremanî û mukrî, ku hela rind ne hatine lênihêrandinê. Lê edebîyata bi zaravê kurdî yê zazakî (dimilî) bawerbikî (hema bêje) qet ne hatîye vekolandin.

Gerekê bi xusûsî bê destnîşankirinê, ku edebîyata kurdî ya wan dema “kanîya xwe ji dewlemendtîya zargotina gel hildiçinî“ û ew pareke kultura sedsalên navîn ya Rohilata Pêş bû. Ev yek nîşan dide, ku ji bo edebîyata kurdên Pişkavkazê îdî bingeheke xurt hebû bona pêşketinê. Lê ew edebîyat di warekî êtno-kulturî yê xerîb da, di rêke dijwar ra derbaz bû (ji çêkirina herfên teze bigre hetanî sazkirina naveroka bi îdeolojîyeke nuh), bû pareke edebîyata Sovyetistanê. Di nava edebîyata kurdên Sovyetistana berê da kurdên Ermenîstanê rola sereke dilîstin, ku di nav wan da helbestvan û nivîskarên bi nav û deng derketin û navê wan ji kurdên derva ra eyan e. (Erebê Şemo, Wezîrê Nadirî, Sehîdê ‹bo, Hecîyê Cindî, Casimê Celîl, Şikoyê Hesen û yên mayîn). Edebîyata kurdên Gurcistanê û Azirbêcanê sisttir pêşda çû.

Edebîyata kurdên Pişkavkazê, ku di nav govek û qalibê edebîyata Sovyetî da pêşda diçû, dîsa jî pevgirêdana kûr bi edebîyata miletîyê ra parast. Ji bo nimûnê, li wira gelek berhemên edebîyata kurdî ya sedsalên navîn hatine çapkirinê û bi zimanên mayîn jî hatine wergerandinê, gelek nimûnên folklora kurda hatine weşandinê. Lê niha edebîyata kurdên Sovyetistana berê rûyê paşmayînên Perestroyka da ketîye tengasîyê û hema bêje “serê xwe danîye ax-berên sar“.

Gava em derheqa tevgirêdan û hevhûnandina edebîyata kurdî ya sedsalên navîn bi edebîyata gelên Pişkavkazê da dipeyivin, gerekê bidne ber çava, ku edebîyata kurdî bi tevayî hela hê rind ne hatîye lênihêrandinê û hela cîyê wê di nav cêrga edebîyatên gelên Rohilatê da gerekê bê kivşkirinê. Lê dîsa jî em dikarin bêjin, ku di nav edebîyata kurdî ya sedsalên navîn û ya gelên Pişkavkazê da pevgirêdaneke ne dîyar heye, ji ber ku naveroka afrandinên wan ji “kanîyekê av vexwerine“ û bi reh û koka xwe va diçin-digihîjine  heta sedsalên navîn.

Ji bo nimûnê, naveroka poêma kurdî “Leyl û Mecnûn“, ya ku ne tenê li Pişkavkazê, lê herwaha li seranserê Asîya Pêş belabûyî ye, piranîyê li ser bingeha destana şayîrê azerî yê bi nav û deng Nîzamî Gencewî hatîye sazkirin. Lê di şaxê wê poêmê yê kurdî da, bilî mînanîhevbûnê, çend dîdem û detayên ji ya Nîzamî cihê hene. Bi bawerîya M. Rudenkoyê, ew yek ji wê tê, ku bal kurda varyantên vê destanê yên folklorî hîn kevintir in. (M. Rudenkoyê ra li hev hatîye 10 varyantên wê berevke û lê bikole). Û ew varyant, xuya ye, bona Herîs Bîtlîsî bûne serkanî.

Em bidne kivşê, ku ew poêm xwesma li bal kurdên Pişkavkazê, Tirkîyê û herwaha Xorasanê û Kêrmanşahê (paytextê Kurdistana ‹ranê yê berê) belavbûyî ye.

Naveroka berhemeke mayîn ya edebîyata kurdî ya sedsalên navîn - destana Selîm Silêman  “Yûsuf û Zelîxa“ (sedsala XVI), ku li Rohilata Nêzîk gelekî navdar e, ber dilê hemû kurda jî ezîz e, nav wan da kurdên Pişkavkazê. Gelek vêrsîyayên vê destana navdar hene û naveroka wê ser bingeha încîlîyê-quranê hatîye sazkirin. Di nav wan da yên berbiçav yên Fîrdowsî û Camî ne. Lê di şaxa kurdî da nîgarên van herdu poêmên farisî jî hene. Lê bi vê yekê ra tevayî, wek ku Rudenkoyê daye kivşê, şaxên kurdî bi naverok û kompozîsyona xwe va diha nêzîkî şaxên tirkî ne (Alî û Şayed Hemze).

Poêma “Şêx Sanan“ jî ya şayîrê kurda yê bi nav û deng di sedsalên navîn da - Feqîyê Teyra, ji alîyê pevgirêdanên edebîyata kurdî bi edebîyatên gelên Rohilatê ra, berhemeke hewaskar e. Bi bawerîya edebîyatzana, ew berhema derheqa şêxê kal û keçika xaçparêz da di dewrana sofîzmê da ji nav wargê miletên îranî derketîye.

Çend vêrsîyayên vê destanê hene. Ya herî kevin ya şayîrê faris Ferîd-ed-dîn Etar e (sedsala XII), pey ra jî yên Elîşêr Nevoyî (sedsala XV), Vaxtang Gîlyanî (sedsala XIX) û Huseyn Cewîd e (sedsala XIX-XX). Bi gotina M. Rudenkoyê, ku destana Feqîyê Teyra bi rûsî çap kirîye, di vêrsîyayên farisî da evîna mîstîk û sofî serdest in, lê ya Feqîyê Teyra da evîna rastî bi hêz e.

Di nav edebîyata kurdî ya klasîk da cîyê destana Ahmedê Xanî “serê jorîn e“ û ew tê hesibandinê wek sertaca helbesta kurdî. Akademîk ‹. Orbêlî navê Ahmedê Xanî danîye rex navê Fîrdowsî û Şota Rûstavêlî û herwaha nivîsîye:

 “Ne hemû miletên Rohilatê, belkî kêm ji wana dikarin bi mîrateke wek “Mem û Zîn“-a Ahmedê Xanî ya bi kultura bilind va serbilind bin. Berhema Ehmedê Xanî  ber romana fransî (sedsala XIII) “Trîstîan û ‹zolda“-yê danaxwe“.

Himberîhevkirina van berhema, ku bi hinek alîyan da bi naverokê dişibine hev, me tîne ser wê bawerîyê, ku edebîyatên Roavayê û Rohilatê ser hev da “kalyane“.

Eva îdî temake mayîn e, ku ji çarçova nivîsa me der e.

Ez bi navê Ahmedê Xanî  yê pîroz, ku gulvedana edebîyata kurdî ya sedsalên navîn bi navê wî ra girêdayî ye, vê gotara xwe bi dawî tînim.