BI YADA SÊX EVDILSELAM BERZANÎYÊ QEDIRBILIND

Sêx Evdilselam Berzanî di dîroka Kurd û Kurdistanê de xwedîyê roleke pir mezin e. Li gor rageyandinên rayedar û lêkolînerên Ewrupî, Sêx, xwedîyê yekem daxwaznameya ( manifesto) netew’i a Kurd û Kurdistanê ye.

Nemir Sêx Evdilselam Berzanî , di sala 1868’an de, li basûrê Kurdistanê , gundê Barzan hatîye dinê. Wî , di salên 1907 ‘an de, ji Dewleta Osmanîyan daxwaza maf û berjewendîyên netewî yên miletê Kurd kirîye. Xwezyara wî a sereke; resen kirina zimanê Kurdi wek zimanek fermîyê duyemin li welatê Osmanî û bi taybet bi fermî perwerde û di dem û dezgeyên dewletî de, bikaranîna zimanê Kurdi li seranserê Kurdistanê buye.

Ji serketina doza Kurd û Kurdistanê, Sêxê hêja, ewil ji yekgirtina Milet dest bi kar û barê sîyasî kirîye.

Berzani, ji êl û esîretên herêmê a bi navên ‘Servani, Dolemeri, Mizuri, Beroji, Nizari, Gerdi, Herki û Bineci’ federasyona mezin a binemala Berzaniyan ava kirîye. Lewra esîret û binemala Berzanîyan ji wê rojê ve wek ku Sêx evdilselam rêz kirîye, ji wan esîretan berîte ye.

Serokê federasyona Berzanîyan hê di wan rojan de, gelek reform û gorankarîyên gelek binirx pêk anîbu.

Wekî:

1- Rakirina milkîyeta sexsî

2- Dabes kirina ax û zevîyan dinav cotyaran de.

3-Qedexe kirina qalanê û qedexekirina zewacên bêdi, yanî zewacên bi zorî.

4- Di sererastkirina pêwendîyên jîyanê yên civakî û komelî de, esasên dadwerî û wekhevî.

5- Damezrandina sazgehên olî û civakî li gundên Kurdistanê. Azad kirina ibadetên olî. Çareser kirina pirsgirekên di nav gel de, bi rêya licneyên bijarte.

6- Sazkirina licneyên bilind( konsey) li gund û cîwarên Kurdistanê. .

7- Çêkirina hêzên çekdar ji bo hemu esîretek Berzanîyan.

Sêx Evdilselam giringîyek mezin didra pêwendîyên di nav hêz û esîretên Kurda de. Yekîtîya hêz û esîretên Kurdî serdestê hemu tistek digirt. Xebatên wî ne tenê herêmî bun, ango ne tenê li Kurdistanê dewam dikirin. Sêx pêwendîyên xurt bi rewsenbîrên Kurd ên derveyê welat re jî danî bu.

Sêx Evdilselam Berzanî di bihara sala 1907’an de, li gundê Berifkanli mala serokê tarîqata Qadirî Sêx Nur Muhammed Berifkani de, bi bi hêz û esîretên Kurd re hevdîtinek pêk anî. Di wê hevdîtînê de biryar hate dayîn kul i ser navê Kurdan çend xalên giring ji bo raçevkirinê were pesnîyar kirin ji dewleta mezin a Osmanî re. Ev pêsnîyar wiha bun:

1-Divê li herêmên Kurdan zimanê tedrîsatê bi Kurdî be. Zimanê Kurdî li gel zimanên Osmanî bibe zimanê fermi, esasî.

2-Divê qeymeqam, midir û karmendên din yên ku tayînê Kurdistanê dibin, bi Kurdî bas bizanibin.

3-Divê qazî û muftiyên li Kurdistanê bêne tayînkirin, ji mezheba safiî bin. Biryarên dadigehan li gor esasên Islamî bin.

4-Lazime qîz û keçên Kurda bey dilê xwe neyên zewicandin, zewaca wan bidil be.

5-Lazime dar û daristanên Kurdistanê neyên birîn, Kurdistan nebe çol û beyar.

Pês ku van pêsnîyaran biseyne ji dewleta Osmanî re Sêx ewil ji bo erênîyê bi rêya têlgirafê, ji Sêx Evdilqadir re, Sêx Evdilayê Nehrî re, Ji Emin Eli Bedirxan û ji General Serif Pasa re ji diseyîne. Pistî pejirandina wan ev pêsnîyar li dewleta Osmanî têne kirin.

Dema ku pêsnîyarên Sêx Evdilselam Berzanî digêje destê Siltanê Osmanî;gelek hêrs û çehvsor dibe û wek bersîv leskereke mezin dajo ser navçeyê Berzan ku Sêx Evdilselam radest bikin, bigrin, tewkif bikin.

Sêx Evdilselam Berzanî , li himberê hêzên leskerîyên Osmanî karî du mehan li ber xwe bidePasî neçar derbasî rojhilatê Kurdistanê bu. Lê pistî demek careke din vegerîya Herêma Berzan bu. Bi hêrisek gernas leskerê Osmanî ji navçe derxist. Osmanî mecbur man bi Sêx Evdilselam Berzanî re li hev hatin, xesar3e Sêx danê û ji navse rakisîyan çune der.

Lê vê carê ji Walîyê Musilêsala 1913 yan, êrîs anî ser Sêx Evdilselam Berzanî ku wî radest bike. Sêx careke din xwe avête Rojhilatê Kurdistanê. Dewleta Osmanî xelateke mezin danî ser girtin û derdestkirina Sêx Evdilselam Berzanî .

Dema ku Sêx vegerîya Berzanê, li Rojhilat, li gundê Gingeçin bu mêvanê mirîdê xwe bi navê Sofi Evdillah. Mixabin k udi wê malê de bi Sêx re xîyanetek hate kirin. Sofi Evdillahê xwefiros, di demek de ku Sêx di xew de bu, gilîya wî kir û bu sebeb ku Sêx were girtin.

Bi vî aweyî Sêx Evdilselam Berzanî hate girtin û li Musilê wî xistin zîndanê. Walîyê Musilê wê demê Silêman Nazîf bu. Bi eslê xwe ji Amedê bu, Kurd bu. Bi dadigehkirinek bêdadî Sêx hate dadige kirin û bi idam kirinê hat seza kirin. Silêman Nazif nema li benda biryara licneya bilind a Osmanîyan û bi zuyî Sêx Evdilselam Berzanî li ber çehvê birayê wî Mela Mistefa Berzanî roja 14. 12. 1914’yan hate darve kirin û geyiste karwanê sehîdên Kurdistanê.

Dîrok destnîsan dike ku, nemir Sêx Evdilselam Berzanî, sedem tevgerên xwe yên siyasî û fikir û ramanên xweyên netewî , ji alîyê ‘Îttihatçi’ yan ve, hatîye îdam kirin.

Latif EPÖZDEMIR
Serokê Partîya Maf û Azadîyan, HAK-PAR

Latif Epözdemir