Êzdilik hakkinda söylenen yanlis tanim, sifat ve yapilan haksizliklar
Ben bir Êzdiyim. Gençligimden bugüne kadarde hep Êzdiligin anlami, mitologijisi, sözlü kültürü, yasadiklari cografya ve cografya mirasi hakkinda arastirma yaptim ve kendi imkanlarimla topladiklarimi bir kaç kitapta yayinladim. Kitaplarim Kürtçenin kurmanci lehçesinde yayinlandilar. Neki, son zamanlarda Ezdîlik hakkindaki çalismalarimin Türkçede de yayinlamalari konusunda yogun istek var.
Örnek:
Islam dünyasinin büyük ustadi olarak gördügüm Prof. Dr. Ahmet Tasgin’in 30.01.2015 de Almanya`nin Hannover kentine gelisinde, beni de sohbetlerine davet etmesi ve bu ustadim ile ilk kez yüz yüze tanisma imkani bulabildigim için kendimi çok sansli gördüm.
Ben sohbetimizde degerli üstadim Prof. Dr. Ahmet Tasgin’in, çok zahmet edip çikardigi TÜRKIYE YEZIDILER BIBLIYOGRAFYASI*1′ kitabinin içerigi ve Ezidilik üzerine söylenen yanlis tanim, sifat ve yapilan haksizliklara karsi söylemek istediklerimi kisaca soyle siraladim:
Ortadogunun en kadim dinlerinden olan(Daha genis bilgi için bakiniz:*2) Êzdiligin ismi, mitologijisi, sözlü kültürü, yasadiklari cografya, cografya mirasi ve göç nedenleri hakkinda her ne kadar çesitli dillerde pekçok arastirmalar yapilmis, kitap, makale ve en çok da Bati ve Dogu dillerinde çevirmeli yayinlanmissa da, maalesef bügüne kadar doyurucu ve aydinlatici bilgilere ulasilamamistir. Kaldi ki, yayinlanmis çalismalarin güvenilirligi konusunda da ciddi kuskular var. Bu konuda arastirma yaptiklari varsayilan kimi yazarlar hi? Ezdilere karsilasmamisken, kimileri de yazdiklarini Ezdilerin varligini tanimiyan ?evredeki resmi kisi ve kurumlarin verdikleri bilgilere dayandirmislardir. Bazilarinin da görüslerini, Êzdi ruhanilerilerinin ya da kimi zavalli gönüllü olmayan Êzdiden aldiklari biliyoruz. Ayrica, sömürgeci devletlerin tarihimize, kimligimize müdahalelerini, konu ile ilgili kaynak ve belgeleri ulasilmaz kildiklarini da animsamak gerekir. Bütün bunlar doyurucu ve güvenilir bilgilere ulasmamizi engelleyen faktörlerdir.
Bu nedenle diyorum ki, Mezopotam’ya da kendi ulus devletini kuran bütün Kavimlerin hemen hepsi Êzdilerin varligini inkar edip, asimile olmalari için çok yogun çaba sarfetmisler(Daha genis bilgi için bakiniz:*3).
Bence degerli Prof. Dr. Ahmet Tasgin’in bu görüsü ‘Yezidiler hakkinda farkli bilim dallarinda yapilan arastirma ve kaynaklarda yer alan bilgilerin karsilastirmali elestirisi henüz yapilamamistir. Bunun sonucu olarak da farkli alanlardan elde edilen bilgilerle Yezidiligin farkli yönlerine isik tutacak bilgiler arasinda yeterli iliski kurulamamistir.’ *1 Sayfa 30-31 , çok dogrudir ve ben ona aynen katiliyorum.
Kendi bilgime göre diger yanlis tanim, sifat, yapilan haksizlik ve bilgi eksiklilikleri de soyle siralabilirim:
Ezdilikte Yaratilis Inanci
Êzdilik mitologijisinin tanitimi, ancak Tanri-Hüda lie iliski kurabilen ruhani(batini inanci esas alan ve Tanri ile insan arasinda arabuluculuk yapan dini görevliler; ulu, mutasavvif?i, Evliya, Velî veya alîm) ve onlarin ayetler(ilahi söyleyisler-Qewller)inden anlamak mümkündür!
Ezdilik Yaratilis Inancina (Evliyalar, batini inanc ilmi ve ayetler-Qewllerimizin) göre, altüst edilmis yazili tarihin çok öncesinden Tanri ile iliski kurabilmis Hüda-Allah, öz cehverinde(Beyaz Inci, kozmos) çiktigi an da dünyaya toprak, su, rüzgar ve ates yayilmistir. Yani, bu vakitte henüz 7 Melekler ve Adem peygamber de yaratilmamisti! (Daha genis bilgi için bakiniz :*4).
Êzî, Êzdilik, Êzdi ve Ezda kelimelerin anlamlari arasindaki farkliligi
1 Êzî kelimesinin anlami:
Ilahi söyleyislerimize(ilim ve Qewllerimiz) göre, Tanrinin binbir ismilerinden biri, Hüda- Xwedê-Xweda yani Êzî kendini yaratan, kendini olusturan, kendini var edendir.
Örnek:
Söyleyislerimizin(Kürtçe: Qewl) bir kitasinda söyle açikliyor:
‘Sultan Êzî kendisi padisah-Allah’tir
Kendisinin binbir isim vardir
En büyügü hep Hüda- Allah’tir’.
Benim kendi yasamimda elde ettigim bulgulara göre, dünya da hiç bir milet Êzdiler kadar Allah kelimesini kendi inaç ve konusmalarinda kullanmaz! (Daha genis bilgi için bakiniz :*5).
2 Êzdilik kelimesinin anlami:
Êzdilik, yaratan ve yaratilanlarin var olusundan günümüze kadar batini inancini esas alan, tüm tanri ve mitoslarin ana kaynagi olan Melek kültürlü bir dindir. Irklari sadece Kürt ve ibaddet dili de Kürtçedir(Kurmanci).*5-a
Êzdilik mitologijisinin tanitimi, ancak Allah lie iliski kurabilen ruhani-ulu-mutasavvif?i- Evliyalarin(batini inanci), ilmi esas alan ve onlarin ayetlerinden(ilahi söyleyisler-Qewller) anlamak ile olur!
3 Êzdi kelimesinin anlami: Êzdilige yani Melekler Kültü’ ne inan kisi.
4 Ezda kelimesinin anlami: Beni yaratan
Bu konularla ilgili daha detayli bilgiyi *4 -a ve b te okuyabilirsiniz.
Tawisî-Tavusî Melek’in yaratilisi ve ismi
Ilahi söyleyislerimizde(ilim ve Qewllerimiz) deniliyor ki:
‘Allah Tavusî Melek’i kendi nûr-sur-kerametin de yaratmistir. Tavusî Melek Allah-yani Êzî’in kendisini yarattigini su sözlerle teyit ediyor: ‘Sen özümün özü ve beni yaratansin!’ Yani, Allah yarat o da yaratilandir. Iste beni yaratan-Ezda kelimeside burdan türemistir.
Yine benim bildigim ve aristirmalarima göre, Tavusî Melek, hiç bir zaman insan sekline girmemis.
Fakat Tavusî Melek kendisini her an ve her zeman da batini, sur, keramet, kurtarici vs. seklin de insanlara yansitabilir ..
Bu yüzden, Tavusî Melek sadece Êzdilikte büyük bir role sahip degil, o bütün dinler için kutsaldir ve her din kendi ibadet diliyle, Tavusî Melek`in gökte, yeraltinda ve yeryüzünde bulunan büyük kutsaligini vurgu yapiyor.
Tavusî Melek’in esas ismi
Êzdiler kendi sözlü söyleyislerinde hiç ‘Melek Tavus’ dememis ve kulanmamislardir. Dogru isim, Tawisî yani Tavusî Melek’dir.
Tavusî Melek`in ; Ezda(Beni yaratan), Azazîl, Emîncebraîl , gibi daha birçok adi vardir.
Êzdilikte ‘dualizm’
Êzdilikte ‘dualizme’ inanmak yoktur. Insan, akli ile iyi ve kötü yolu seçmeli, bütün hayir ve serlerin kaynagi birdir.
Tavusî Melek hakkindaki söylenen yanlis sifat ve haksizlilarla ilgili daha detaylî bilgi için bakiniz: *6
Êzdilikte Meleklerin Yartilisi ve Kutsal Müzigi:
Êzdi söyleyislerimizde(ilim ve Qewllerimiz) melek*4 ‘a Sayfa: 38-50, varlik, yaratilis(insan, bitki, hayvan ve tüm cansiz nesneler)*4 ‘a Sayfa: 30-38 ve 112-140 ve özelikle de Adem-Beser`in bedeni(gida) nefesî-cani(müzik-def û sibêb) ve ruhu îbadet ile nasil yaratilmis*4 ‘a Sayfa: 196-201 çok açik belirtmisler. Herbirisinin özel Qewl ve dua’sina, enaz belirtilen kaynaklara bakmak gerekir!
Êzdilikte Peygamber inanci:
Yine ben Islam dünyasinin ustadi olarak gördügüm Prof. Dr. Ahmet Tasgin’in ‘Tanri insanlara elçi göndermeksizin dogrudan bilgi verebilir ve isterse onlari dogru yola iletebilir*3’ belirlemesinin tamamen dogru olduguna inaniyorum. Benim de Êzdilik mitologijisinde anladigima göre, Êzî(Tanri-Hüda) ve Melekler kendilerini batini inanc-Tasavvuf ilmi ve ayetler-ilahi söyleyisler-Qewllerle ile her Evliya-ruhani-mutasavvifmiza yansitmis ve yansitabilirer. Yani sadece Peygamber ile degil, o kendilerine ululasmis bütün kamil insanlar yolu ile her zaman insanlara iletmis ve iletir.
Makalemde(*8) belirtigim gibi, Êzdilikte peygamberlik, putperestlik ve tek hac mekani yoktur. Êzdiler kendi batini inanci-Tasavvuf-, ilmi, ayetleri(ilahi söyleyisler-Qewller) disindaki bütün dinlerin Evliyalarina, kutsal kitaplarina ve onlarin peygemberlerine de saygi gösteriyorlar!
Seyh Adi Êzdiligin kurucusu mu?
Êzdiligin kutsal sözlü metinleri(yani Tanri-Hüda lie iliski kurabilen batini inanc ilmi ve ayetleri(ilahi söyleyisler-Qewllerin) ilimi anlatigina göre, Tanri’ya ulasmanin en iyi yolu, Insan-i Kamil (Olgun Insan) olmaktir. Allah, Melekler ve Kamil Insanlar her devirde varolacklar, onlar da dünyada varolan bütün canli-cansiz varlikarin korunmalarini sagliyacaklar.
Bu nedenden ötürü diyorum ki, Türkiye’de Êzdiler üzerine yapilan çogu arastirma ve gösterilen kaynaklarda, Seyh Adi Êzdiligin Peygamberi veya kurucusu oldugunu belirlemesi yanlistir.
Seyh Adi Êzdiligin kurucusu degildir ama Seyh Adi bütün insanliga örnek olan büyük bir ruhani, ulu- mutasavvifçidir. Bakiniz. *7
Êzdiligin kutsal kitaplari:
Êzdiligin kutsal sözlü metinleri(yani Tanri-Hüda veya Melekler lie iliski kurabilen batini inanc ilmi ve ayetleri(ilahi söyleyisler-Qewllerin) ilimi disinda baska kutsal kitaplari yoktur.
Êzdilik ilminden anladigima göre bütün kutsal kitaplar(Suhuf, Zebur, Tevrat, Avesta, incil, Kuran v.s.) kendi esas metinlerini, bir öncekini degistirerek kutsallastirmis ve kendilerinden asirlar önce var olan Êzdilikten(yaratan ve yaratilmis varliklarin üzerine söylenmis Qewl, Duha, Efsane, Öykü v.s.) aldiklarini gizlemislerdir. Bakiniz: *9
Ezdilik kendi kutsaligini her zaman varolan Allah, Melek ve Sözlü Kültürü ile koruyabilmistir.
Ama ne yazik ki biz Êzdiler de bugüne kadar kutsal Sözlü Kültürümüzün(ilmi ve ayetler, ilahi söyleyisler-Qewller v.s.) içerilikleri üzerinde tartisip, yazip ve bir sonuca varamamisiz….
Êzdiligin Ibadet ve Bayramlari
Biz Êzdiler îmanimizi batini inanc ilmi ve ilahi söyleyisler-Qewller ve dualar ile taniyoruz ve tanitiyoruz.
Qewl ile Dua arasinda ki fark çok büyüktür. Êzdilikte birçok Qewll vardir ve bunalrin isimleri bakiniz:*4- a Sayfa: 166-177. Yine Êzdilikte günlük olarak en az 6 yada 8 dua yapilir. Daha genis bilgi için bakiniz: *4- a Sayfa: 52-72 ve 113-122
Êzdilikte günümüze kadar varolan ve kutlanan bayramlarin zaman ve isimleri için bakiniz:*10
Êzdilikte Oruç
Êzîdîlerin aralik ayinin disinda da bir çok oruçlari var. Bunlar hangi oruçlardir? Bakiniz:*10 ve 4- a Sayfa 73-80
Êzdilikte Hac mekani
Yukarida da belirtigim gibi, Hüda her yer ve mekanda hasildir! Allah’a ibadet etmenin beli bir yeri ve mekani yoktur. Yüce Allah’a ibadet etmenin en gerçek yeri, insanin kalbidir! Bunun için diyorum ki, Êzdilikte pegemberlik, putperestlik ve tek hac mekani yoktur. Bakiniz:*8
Êzdiligin Kast sistemi
Êzdiligin Seyh Adi’den önce, iki tabaklasmasi vardi ve Kast tabakalasmasi Seyh Adi tarafinda degistirilmistir. Bakiniz: *4-a Sayfa :191-195.
Êzdiligin din görevlileri
Mîr-Emir, Baba Seyh, Fakir, Koçek, Kavval(Kürtçe: Qewall), Pesimam, Baba Gevân, Nekip(Neqip), Micêvir, Baba Çavus vs. Bakiniz: .4-a Sayfa : 147-184
Ezdîligin esas sartlari(Kürtçe, E R K Ê N Ê Z D I Y A T I Y E) nelerdir? Bakiniz: 4-a Sayfa : 51-52
Êzdilik, Allah ile Kul arasinda hiç bir misyonu kabul etmez. Bunun için de diyoruz:’ kim ki Allah için ise, Allah da onun içindir'(Kürtçe: Kî ji bo xwedê be, xwedê jî ji bo wî ye ).
Ezdîlerin tarikat görevleri(Kürtçe, E R K Ê N RASTIYÊ) nelerdir? Bakiniz: 4-a Sayfa : 52
Allah, bütün canli ve insanlar için birdir ve bütün insanlar Allah’lidir(Yani Allah insani kendi cehver-nurundan yaratmis ve insan Tanri`nin bir parçasidir). Allah iradesi olmadan hiçbir canli yartilamaz ve yasiyamaz.
Êzdilerin tarihdeki varligi ve durumulari
Ben, bu konuda iyi bir Tarih aristirmacisi degilim, ama bildigim kadariyla Türkiye’liler tarafindan en az bilenen yanlarindan biri de, Êzdilik ve Kürdistan tarihidir.
Bana göre Ezdilik, zaman içinde alt-üst edilmis yazili tarihten çok öncesinden, yani batini inanç ilmi ve Qewllerimiz de aramak gerekir!
Sayet, tarih arastirmalari altüst edilmemis olsaydi, aristirmacilar da dogru söyliyebilselerdi; Mezopotamya da kendi ulus devletini kuran bütün Hind-Avrupali Kavimler hemen hepsi Êzdilerin varligini inkar edip, asimile olmalari için çok yogun çaba sarfet ettiklerini rahatlikla görebilecektik.(Daha genis bilgi için bakiniz:*2).
Yezdanilerin torunu olan biz eski Aryan ve Mard’larin yasadiklari bölgeler, onlarin varolan 7 Tawis’in(Sancak: Êzdilerin kutsal sandiklari ve tavaf olduklari Tavus kusun seklindeki Figür-Sembol.)gezdigi yer ve 7 Mirgehlerin(Beylik ve Bölge) hükümadarliginda görünüyor. Bakiniz: *4 a-Sayfa : 143-145, 11 ve 12-a-Sayfa:276
Selahaddin Eyyubi’nin 1188 ‘Antakya’ yi fethettigi dönemlerde Yezidiler komsu Amanos Daglarinin vadilerindeki nüfusun agirlikli kisimini olusturuyordu ve bu durum 19.yy ortalarina kadar devam etti. 13,-14.yy’a geldiginde, Yezidiler birçok Müsülman ve Hiristiyan’a kendi dinlerini kabul ettirerek etki alanlarini Antakya’dan Urmi’ye, Kerkük’ten Sivas’a kadar genislettiler..’ Bakiniz:*12 a. Diger ynadan Ezdî Kürtlerin on ikinci yüzyilda durumlarini ve Sel?uklu-Mogul ?ekismeleri sirasinda ögrenmek i?in, Bakiniz:*12-b.
Êzdiler kendi kadim topraklarini en çok Osmanli Devleti kuruluduktan sonra terk ermek zorunda kalmislardi. Böylece Êzdi soykirimlari da en çok Osmanli Devleti(özelikle 1514-1878 :350 yil) hakimiyeti döneminde yapilmistlardir.
Bildigimiz gibi Kürt Mir, Pasa ve Beylikleri, Osmanli Sultani Yavuz Sultan Selim ile Safevî Hükümdari Sah Ismail 1514 Çaldiran savasina kadar, kendi topraklarini ve yari bagimsizliklarini kuruyabilmisler.
Idris-i Bitlisî, Kürt Mir ve Beyliklerin bu savasta Osmanli güçlerine yardim etmelerini sagladiktan sonra, Safeviler Iran içlerine çekilmis. Osmanli güçleri, Kürt Mir ve Beyliklerinin yerlerine yabanci valiler atayarak, kürt hareketlerini bastiran her pasa, bey ve kumandanlari ödüllendirmislerdir.
Direnen Kürt-Ezîdî beylerine karsi da, isbirlik?i kürt beyleri devamli Osmanli lehine çalismis. Idris-i Bitlisî, Kürt Mir-Beylikleri Sultani 1514′ de Yavuz Sultan Selim’le yapilan antlasmalardan sonra Türkler, ancak 1533’de Haldi-Xaltî Ezdî beylerinin asiret sistemine son verip yasadiklari Van, Kars, Agri, Hakkari, Beyazit, Erzurum, Bitlis, Malatya v.s. diger sehirleri ve ?evresinde bulunan köyleri kusatabildiler.
‘ Imparatorlugun bu yeni eyaletlerinini yönetimi Osmanli valilerine verildi. Bu valilere bagli Dicle’nin dogusundaki Kürt timarlarini de özerk beylikler seklinde yasamlarini izin verildi…
Yezidi dinine ilk deginmeler, bazi Kürt asiretlerinin geleneklerini ve hükümran ailelerinin neslini canli tutmak amaciyla 1579’de kaleme alinan Serefname’de geçmektedir. ..’*11-a
Ezdilerin yasadiklari diger bölgeler de 1830-1850 tarihleri arasinda tamamen harabeye ?evrilmis, binlerce insan öldürülmis ve geride kalanlar da sürgün edilmislerdir.
Hafiz Pasa’nin sü sözleri 1837 de, bilinçli ve amaçli Kürt sürgünlerinin ve iskanlarinin nerelere kadar uzandigini göstermesi açisindan önemlidir: ‘…Halkla yapilan savas daha da acimasiz oluyordu: Köyler yakiliyor, kadinlar askerlere veriliyor, erkekler ise öldürülüyordu. Sincar’daki çarpismadan sonra Hafiz Pasa, Kürdistan’in kuzey bölgelerindeki Kürtler’ e karsi saldiriya giristi.( … ) Savaslardan birinde savas alaninda yaklasik 15 bin Kürt hayatini kaybetti. Kürt halkini fiziki yönden yoketmenin yanisira, Kürtler’in olasi bir baskaldirisini bastirmak isteyen Hafiz Pasa, özgürlük isteyen kabileleri Imparatorlugun batisindaki Türk bölgelerine yerlestirdi. – ” Devami bakiniz: *12-Sayfa: 188.
Yine ‘birçok Yezidi issiz daglara çekildi, digerleri ise en azindan isim olarak Sunni Islam’i kabul ettiler. 1859 tarihli Osmanli Toprak Kayit Kanunu Yezidilerin toprak sahibi olma hakkini redderek onlari din degistirmeye zorladi. Topragin asil sahibi olan birçok Yezidi Seyhi topraklarini ellerinde tutabilmek için Müslümanligi kabul etti..’ Devami bakiniz: *12-a, Sayfa: 280
Baskalari da diyor ki:
Yezidiler kendilerini hiçbir zaman Müslüman olarak tanimlamamalarina ragmen, Osmanli devleti daima onlara bir Müslüman kimligi giydirmeye çalismis, onlari inançlari islah edilmeye muhtaç ‘sapkin’ bir cemaat olarak görme egiliminde olmustu. Bu nedenle, Osmanli devleti Yezidilere Osmanli millet sistemi içerisinde ayri bir millet statüsü tanimadigi gibi onlari bir mezhep olarak bile tanimlamamisti Bakiniz: *14
-‘ Osmanli resmi kayitlarinda, Yezidileri ve dinleri için ‘firka-i dâlle’, ‘akaid-i bâtila’, ‘mezheb-i bâtila’ gibi sifatlarla nitelendirilen Yezîdîler’in Müslümanliga geçmeleri durumunda ise, ‘seref-i Islam’la müserref olmak’ ve ‘ihtida’ gibi kavramlar kullanilmistir. Ancak, bazen ‘tashih-i itikat’ ve ‘tecdid-i iman’ gibi tabirlerin de kullanilmasi söz konusuydu….’ Bakiniz: *15
-“Osmanli Imparatorlugu özellikle de Kürt Yezidileri yok etmeyi basarmistir. Kürt yezidiler Kötü bir alin yazisina maruz kalmislardir. Bütün halk, dini bir olgu için kahramanca çarpismis, sayisiz askerde inanci için izdirap verici bir sekilde ölmüslerdir. Digerleri müslümanligi kabul etmis ve bunun sayesinde “özgür” olmuslardir. Ancak çok az kisi Türkiye’den Iran’a kuzey-dogu ülkelerine, Rtis Ermenistan’ina kaçarak kurtulmuslardir.(Kafkas, No: 8, S. 31, yil. 1847 Aktaran Celile Celil, age, s. 104) Bakiniz:*16
Vs.
Êzdilerin Cografya mirasi
Êzdilerin yasadiklari bölgelerde varolan 7 Tawis’in(Sancak: Êzdilerin kutsal saydiklari ve tavaf olduklari Tavus kusun seklindeki Figür-Sembol.)gezdigi cografya ya baktigimizda, 7 Mirgehleri(Beylik ve Bölge) görünüyor. Bakiniz:*11 Sayfa, 4-a Sayfa: 83-87, 12-a Sayfa 276 veya de *17-a,b,d
Yine tarihçiler gitsin baksinlar, bügün bile Bitlis’in Ahlat ilçesindeki magaralarin birinin giris kapisinda iki tavus kusu figürünün bulundugunu belirten belirtileri vardir. Bakiniz: *18 ave diger tarhi merkezleri: Göbeklitepe gibi 12 bin 500 yila tarihlenen insanligin en eski yerleskeleri Harran’da , Mard’larin mekani olan ‘Semsilere ait Jakobi kiliseleri-Mardin’ ve ‘Akse Kilisesi ve Magaralari’ Viransehir- baksinlar kaynak: *12 ve 18-b
V.S.
Türkiye Êzdilerin son göç nedenleri:
Türkiye ve kuzey Kürdistan de kalan son Êzdiler neden ülkelerin terk ettiler (JI BER ÇI ME ÊZÎDIYÊN LI BAKURÊ KURDISTANÊ DEV JI WELATÊ XWE BERDAYE)? Bakiniz: *4a-Sayfa 322-339 veyade 19
Bu kisa bilgilerim bulunduklari ülkelrein çok büyük esitsizliklere ragmen boyun egmeyen ve inatla varligimizi sürdürebilen her Êzdiye, Êzdiler bibliyografyasi ve arastirmacilarina katki sunmasi dileklerimle!
Kemal Tolan
21.04.15
Tesekkür:
Bu çalismanin hazirlanmasi esnasinda Türkçe çevirisinde yardimci olan degerli arkadasim Sefîq Pêseng ve bayan ögretmen Seyhan Aksu ye çok tesekkür ediyorum!
*Kaynaklar:
1. Prof.Dr. Ahmet Tasgin, TÜRKIYE YEZIDILER BIBLIYOGRAFYASI , Çizgi Kitabevi 2014.
2. Kemal Tolan, ÊZÎDIYATÎ HAVEYNÊ MIROVATIYA MEZOPOTAMIYA YE Û BI TAYBETÎ JI XIZNA NASNAMA GELÊ KURD E http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/ezdiyati-haveyne-mirovatiya-mezopotamiya.html
3. Kemal Tolan, AGEHDARÎ Û ZANÎNA ME KURDAN LI SER DÎROKA KURDAYETIYÊ Û REWSA CIVAKA ÊZDIYAN PIRLAWAZIN http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/agahdari-u-zanina-me-pir-lawaze.html
4. Kemal Tolan: a-Nasandina Kevnesopên Êziyaziyê-Perî 2006-Sayfa,15-50,
b-Nasandina Kevnesopên Êziyaziyê II Hewler 2012, Say.:214-224
c- TEOLOGIYA EZDAHÎTIYÊ BERIYA DEMA KU ADEM BÊYE AFIRANDIN DE JÎ HEBÛ YE, http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/ezdiyati-haveyne-mirovatiya-mezopotamiya.html
veya Nêrînek li ser maka dîroka Ezdahîtî û -Kurden resen http://www.welatperwer.com/nerinek-li-ser-maka-diroka-ezdahiti-u-kurden-resen-kemal-tolan/)
5. Kemal Tolan, Nasandina Kevnesopên Êziyaziyê II Hewler 2012, Say.:226-234
a- Nêrînek li ser maka dîroka Ezdahîtî û -Kurden resen-
http://www.welatperwer.com/nerinek-li-ser-maka-diroka-ezdahiti-u-kurden-resen-kemal-tolan/
6.Kemal Tolan, Gengese û Sedem ÊZDÎ Bilêvnakin ‘ Wesanên Na 2013 Izmir ve
Müslim Korkmaz- Tawisî Melek hakkindaki yanlis söylentiler ve ezilen halklarin basina gelenler. http://www.dengeazad.com/en/NewsDetailN.aspx?id=32212&LinkID=118
7.Kemal Tolan, Nasandina Kevnesopên Êziyaziyê II Hewler 2012, Say.:214-224 TEOLOGIYA EZDAHÎTIYÊ BERIYA DEMA KU ADEM BÊYE AFIRANDIN DE JÎ HEBÛ YE,
8.Kemal Tolan, Bi dîtina min,diezdahîtiyé de parézgeh ‘hec’ke sereke û putperesetî tûne ye http://www.welatperwer.com/bi-ditina-min-di-ezdahitiye-de-parezgeh-hec-ke-sereke-u-putperesti-tune-ye/
9.Turan Dursun`un yazdigi Kutsal Kitaplarin Kaynaklari, cilt 1,2 ve 3.
10.Kemal Tolan, Wate, rojî û wextên pîrozkirina hinek cejinên me Êzdiyan http://www.welatperwer.com/wate-roji-u-wexten-pirozkirina-hinek-cejinen-me-ezdiyan/
11.Kemal Tolan, Hebûn û Tûnebuna Êzdiyan … 2000 Sayfa 21.
a-John S.Guest, Yezdilerin Tarihi, Avesta 2001 , Sayfa 89 ve 85
12.Mehmet Bayrak , http://www.arsivakurd.org/images/arsiva_kurd/kovar/birnebun/birnebun_13.pdf Sayfa: 49-61 veya de -Êzdî-Kizilbas- Yarasan Kürtler 2014 Sayfa: 188
a- Mehrdad R. Izady, Bir El Kitabi- KÜRTLER 2004 Sayfa: 279.
b-?akir Ceyhan Suvari – Ezidiler, sayfa 42-48 .
13.AhmetTasgin , Yezidiler 2005 -Sayfa 82.
14.EDIP GÖLBASI, Osmanli Ordusunda Ezidilerin Askerlik Sorunu.’ Ve Zorunlu askerlik meselesi ve ihtida siyaseti odaginda Yezidiler ve Osmanli idaresi- http://www.academia.edu/3305449/Heretik_A%C5%9Firetler_ve_II._Abd%C3%BClhamid_Rejimi_Zorunlu_Askerlik_ve_%C4%B0htida_Siyaseti
15. Davut Hut, Osmanli Idaresi ve Yezidiler http://www.ordaf.org/osmanli-idaresi-ve-yezidiler
16.http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/PU21VTWFQR.pdf
17.a- Kemal Tolan : EM SARISTANIYA KU ÊZDIYAN LI SER ERDNÎGARIYA KURDISTANÊ DESTPÊKIRYE NASBIKIN Û BIPARÊZIN!
http://www.argun.org/2010/10/31/em-saristaniya-ku-ezdiyan-li-ser-erdnigariya-kurdistane-destpekirye-nasbikin-u-biparezin/
KURTIYEK JI DÎROKA CÎH Û WARÊN ÊZDIYÊN LI BASÛR-ROJAVAYÊ KURDISTANÊ
http://www.welatperwer.com/kurtiyek-ji-diroka-cih-u-waren-ezdiyen/
b- Giringiya dîrok û sûnwarên Êzdiyan yên li herêma Hesenkêfê
http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/giringiya-dirok-u-sunwaren-ezdiyan-ii.html
c- http://www.yeziden.de/44.0.html?&tx_ttnews%5Bpointer%5D=162&tx_ttnews%5Btt_news%5D=229&tx_ttnews%5BbackPid%5D=22&cHash=7cb5980437698834b80fd5443601755f
d- Em Kurd tev mina sêvên ji darekê ne !
http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/em-kurd-tev-mina-seven-ji-dareke-ne.html
18 a- AHLAT MAGARA EVLERI http://www.ahlat.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=47&Itemid=19
http://soc.culture.turkish.narkive.com/tdAKRLEG/ahlat-taki-kazilarda-budist-mabedi-bulundu
b- http://politikart1.blogspot.de/2014/04/katliamlarda-mazlum-sgnag-magaralar.html
19 Kemal Tolan, *4a-Sayfa 322-339
Veyade: JI BER ÇI ME ÊZÎDIYÊN LI BAKURÊ KURDISTANÊ DEV JI WELATÊ XWE BERDAYE?
http://www.pen-kurd.org/kurdi/kemal-tolan/ji-ber-ci.html
Sevgili agabey,
Yazi oldukça güzel ve dikkat çekici. Zannederim özellikle Yezidi gençler için ufuk açici ve yeni bir bakis açisi sunmaktadir. Senin önerin ve yaptigim çalisma ile bundan sonraki çalismalarin sayisinda artis olacagini, Yezidilik hakkinda bilinmeyen birçok konu ve karanlikta kalan hususlar ile belirsizligini sürdüren bir çok mesele hakkinda bilgi sunulmus olacaktir. Ellerine saglik.
Seyh Adi’nin nazari ve himmeti üzerimizde olsun!
Prof. Dr. Ahmet Tasgin
Necmettin Erbakan University
Faculty of Humanities and Social Sciences
Department of Sociology
Necmettin Erbakan Üniversitesi
Sosyal ve Beseri Bilimler Fakültesi
Sosyoloji Bölümü
Meram Konya 21.04.15
Kemal Tolan
