GAXAN

Çekûya Gaxanî, ermenkîyê rojawanî ra kewta bi ziwanê Kurdî. Ermenkî de serê sere ra Gaxant vajîno. Yanê Gaxan, silvesterê ewrûpayijan û yilbasiyê tirkan o. Kirmancîye de ca ra ca fênda Gaxan, Kosegelî, Sersere, Sersal, Gaxand, Gaxen, Gaxon… êno namekerdene.

Gaxan, motîfanê ma yên mîlî û dînî de amo raluyene û mîstekerdene, û bîyo parçeyêde bera û kulturê ma Kirmancan.

Kirmancan timî serenameyê Rûmî gurêno û hona kî rewsane û rojanê xo yên taybetîyan gorê nê serenameyî yad û fîraz kenê. Coka sarî mîyan de serenameyê Rûmî ra hesabê ma, ê Mîladî ra kî hesabê qeleme yan kî hesabê hukmatî vajîno. Çito ke zanîno mabeynê her di serenameyan de 13 rojên asme ferqe esta.

Kirmancan mîyan de her sere Gaxan bi sahîyan êno fîrazkerdene. Na sahîye hetê Gimgimî de 20-21.12 de, Rojhelat û Vakûrê Dêrsimî de mabeynê 12-31. 12 de, hetê Mêrdînî de 13. Çeleyî de, Qereqose (Agirî) de zereyê asma Çeleyî de, û tayê cayanê bînan de kî, mabeynê 20-30. Martî de êna virastene. Dêrsimijî, hîrê rojan roje gênê, pêsare (mîyaz) pojenê, qûrbanan sere birnenê û kenê vila. (Ganî merdim na têkilîye ser ro kî bivindêro: Na asme de Kirmancanê Êzdîyan mîyan de kilmbîyena rojan ters û endîseyê sopêna nêvejîyena tîjî (roj) serkewte ya. Ê henî bawer kenê, ke bi na yewe peynîye re dinya û cuyane biêro. Na rîbar ra, bi nameyê Cejna Rojîyên Êzdîyan de hîrê rojan rojê gênê, qûrbanan sere birnenê.)

Gaxan, fênda qutbîyena sere û destpêkerdena sera neweye êno fîrazkerdene. Gorê serenameyê Rûmî yo ke Kirmancî gurênenê, asma Çeloqijî (Kanune) 20, asama Çeleyî kî 40 rojî ênê hesabnayene. Gorê naye asma yewine ra bi maneya çewresî Çele ya kî Çelopîl, asma diwêsine (12) ra kî Çeloqij (Kanûne, Gaxane) vajîno. Gorê naye 21. Çeloqijî GAXAN, yanê serê sere yo.

Çito ke zanîno, sewa 21. Çeloqijî sewêde tewr derg a. Na roje ra tepîya sewî benê kilm, rojî kî benê derg. Bi vatenêde bîne dustê tarî de, serkewtena rostî serwer a. Coka 21. Çeloqijî komelê Kirmancan mîyan de rojêde manedar a.

Gaxan, seranê peyenan de bîyo tabîyê sîlvesterê xiristîyanan, û gorê serenameyê Mîladî, edi 31.Çeloqijî de êno fîrazkerdene. Ganî merdim naye kî bivajo, Newroze serê sere nê, a seba Kirmancan rewsanêde mîlî ya nîsanê xoverdayena azadîye û xoserîye ya.

Kalo Gaxan, elementê folklerê ma ra yew o. O tîyatroyêde ma yê komelkî yo. O, tayê cayan de Kosegelî, Kalê Gaxan, Qirdikê Sersal, Kalê û Pîrê, Apo û Etê, Kalik û Pîrikê Sersalê… ûêb. êno namekerdene.

Kaykerên xo camêrd ê, û kesên komîk û skeçkaykerî ênê tercîhkerdene. Ê, Kalo Gaxan û xanima xo Fatike yan kî Pîre, û tayê cayan de seba rayberîye û seveknayena Kalî û Fatike, Ereb (zencî) o. Seba nêsinasîya kaykeran, kar û gureyê têrapîstena înan dizdîya kerîno.

Kalo Gaxan (kokim); Yew kes bi cil û bergan dilqê kokimî de êno têrapîstene û herdîse sanîna bi rî ver, tewre erzîno re dos, û çogane yan kî gîm dîyîno re dest. Tayê cayan de îstrîyî (qoç) sanînê sereyê kalî ser.

Fatike yan kî Pîre; Fatike cinîya kalî ya. A, tayê cayan de dican, tayê cayan de kî kokim a. Fatike, gorê kokimîye û xortîye bi cil û bergan êna têrapîstene, û ristîke dîyîna re dest.

Ereb (zencî); Dest û rî tênîye bena pira, û cil û bergî cêrînê pira, çuyê dîyîno re dest.

Ekîbê gaxanî, seba komkerdena pere û çî-mî, keye bi keye gêreno. Seba ke kaykerî mêerê sinasnayene qese nêkenê. Meharetanê xo bi skeçanê komîkan nîsan danê. Ekîb bi lawikan govende keno gur, pîya kay kenê. Na yewe her keye de bena dibare.

Tayê cayan de, eke keyeyan ra gêrenê, gorê xortîye û kokimîya kesanê keyeyî, bi kirdaskî tekerlemeyên cêrênî vajînê:

Donî monî mal ava,
Xwedê kurê we bike zava..

Serê salê binê salê,
Xwedê kurekî bide kebanîya malê..

Qerqûs merqûs,
Xwedê kurekî bavêje dergûs,
Para min kakil û mewij..

Serê salê binê salê,
Pîr bi qûrbana qopê kalê..
Çito ke ma vînenîme, Gaxan sîlvesterê xiristîyanan û yilbasiyê tirkan o. Û sahîya Gaxanî kî, fîrazkerdena sera newe ya.

Pere û çîyên ke amê komkerdene, tayê cayan de ênê rotene û bi ey pereyan dawil û zûrna ver kaykerîno. Tayê cayan de kî, o çî êno potene, werîno. Govende û skeçî kaykerînê…

Ganî ma naye kî bivajîme, cayên ke binê bandûra kulturê bisulmanîye de yê, sahîyên gaxanî nêênê virastene yan kî sotrax vêrenê ra. Lê Kirmancanê qizilbasan mîyan de, her çiqas ke tam û candeyîya verî çînebo kî, bi sahîyan êno fîrazkerdene.

Çeko Kocadag