Resam Mehmud Celayîr: “Helbet huner dinya ra qutkerde nîyo û her wext yew helwesto polîtîk nîsan dano”

Roportajkerdox: Seyîdxan Kurij

Resam Mehmud Celayir dewê Çewlîgî Kur de ameyo dinya, ey mektebo verên Kur de yo mîyanên Xarpêt de, lîse Dêrsim de û unîversîte Îstanbul de wendo. Mehmudî 1972 de Îstanbul de ‘Akademîyî Hunerî’ qedênayo. O heta 1985 Eskîsehîr û Îstanbul de xebitîyayo û Îstanbul de pêsengehî akerdî. Cuwa pey sîyo Almanya, hende 20 serre Almanya de ciwîyayo û nika reyna Îstanbul de ca bîyo.

Mehmudî dewletanî sey Almanya, Fransa û Îtalya de pêsengehî akerdî û zaf xelatî mîyanneteweyî girewtî. Ey emser bajaranî Berlin, Bonn û Rosenheim û Îstanbul de pêsengehî akerdî. Ma semedî wendoxanî ‘Vate’yî ya Mehmudî de sohbet kerd.

Seyîdxan Kurij: Wexto ke to wendegeh de wendênî, komelî (cematî) Kurdîstanî de karî resimî hende niameynî naskerdis, zafaneyî wendoxan wastênî bibî doktor, muhendis ûsn. To senî karî resimvirastisî vijîna?

Mehmud Celayir: Vîjnayisî mi yê karî resimvirastisî bi yew proses bi. Yanî vernî de armancê mi ke ez resam bî çîn bî. Zereyî mi de wasteyî vatisî tayê çîyan bi. Civat û cografya ke ez tira yena, mi wastênî înan ser o bixebitî. Wexto ke mi cemat nas kerd, hedîseyî dormareyî xo fehm kerdî, no wasteyî mi hîna bi zaf. Mi ceribna ke ez bi resiman zereyî xo veng bikerî.

Seyîdxan Kurij: Seke yeno mi vîrî to serranî 1970-80î de portreyî, yanî resimî însananî ma yê xizan, feqîr, neçar, belengazan û cuwa pey kok û qirmî valyeran virastênî. La nê 20 serranî peyênan de ti hîna zaf ko, dest û wareyanî Kurdîstanî virazenî.

Mehmud Celayir: Çîyo ke ti vanî rast o. No prosesî resimvirastisî mi, bi naskerdis û ewnîyayisî mi ê dinya ya giredaye yo. Helbet temayî mi yê vercû motîfî ke ez eskayêni bigirî xo dest, êrjîyayê ke mi dîyêni, ê bîy. Mi o qeyde rayîrî xo dîy û mi semedî xo ya yew war akerd.

Seyîdxan Kurij: Semedî resimanî to ya mefhumê „ Dîmenî Dramatîk’ yena suxilnayis û serranî 1990î ra pey resimanî to de herrê sîyayî zaf esta, çira?

Mehmud Celayir: Qala „Dîmenî Dramatîk’ tarîxnasê hunerî Barbara Lipps-Kant ke vîst serrî yo xebatê mi teqîp kena û derheqî resimanî mi de nusena, suxilnena. Ez herr sey resim mîyanî formanî tengijîn de pêskês kena. Xanim Lipps-Kant nayê bi qala „Dîmenî Dramatîk’ name kena.

Serranî 1990î de Kurdîstan de terorî dewlet dest cikerd û bi serran ramit, ez wazena resimanî xo de na rewsê welatî xo zî biyarî ziwan. Helbet huner dinya ra qutkerde nîyo û her wext yew helwesto polîtîk nîsan dano.

Seyîdxan Kurij: Heme waranî hunerî de tayê ekolî estî. Ti resamîyê xo mîyanî kam ekolî de vînenî? Resamî ke ti binî tesîrî înan de mendî estî?

Mehmud Celayir: Ewro roj hinî behsî ekolan nibeno. Têmîyankewtisî dewrî ma û berhemdarîyê hunerî hende bi hereket û doletî yo ke hinî bi ekolan nîno sinorkerdis. Ez tena resimkarî ra îstîfade nigena, huner xo yew wîyekerdiso zafhetî wazeno. Sey mîsal sînema hetî vînayis a materyalo zaf muhîm pêskês kena. Hancî sey mîsal rejîsoro Rus Andre Tarkowsky fîlmanî xo de bi vînayisî xo yo tarî û melankolîk bandorî xo zaf resimkaran ser o verdayo. Wexto ke ma biewnî tarîxî resimkarîyê ra Rambrant, Goya, Van Gogh û hemdeman ra Jackson Pullock, rojî ma de resamo alman Anselm Kiefer semedî min a resamî erjîyaye yî.

Seyîdxan Kurij: Kurdan de tradîsyonî resimî esto? Yan zî yew resam senî eskeno çimeyanî tarîxî kurdan ra semedî verdberdisî hunerî xo îstîfade bikero?

Mehmud Celayir: Sey heme neteweyanî rojhelatî kurdan de zî kehensopîyê resimkarî çîn a. La helbet çimeyî ke ma bieski tira îstîfade bikeri estî. Ma eskenî înan sey cografya, tarîx, hunerî gelerî, vatisî mîtolojîk û hafizaya tarîxî rêz bikeri. Nê warî ke hema niameyî kifskerdis semedî yew hunermendo hemdemî ya zaf derfetanî vatisî pêskês kenî. Ganî o materyalo saf bi normanî hemdemî ya pîya bêro pê het, bêro sentezkerdis.

Seyîdxan Kurij: Huner semedî xoîfadekerdis a yew hacet o, gelo resim semedî xoîfadekerdis a yew haceto hol o?

Mehmud Celayir: Semedo ke hunerî resimkarîye yew hacetî vatisî yê vînayisî yo, ewro roj derfetî vatisî ey zaf î û semedî xoîfadekerdis a yew hunero bas o. Rojî ma de tv, sînema, vîdeo û medyaya sosyal qîymetî huneranî vînayisî zêd kenî. Çunke hîsî fehmkerdisî însanan bi materyalanî vînayisî sekil geno.

Seyîdxan Kurij: Yew demo derg o ke ti resimanî xo de sey materyal herri suxilnenî, heta nameyî tayê pêsengehanî to „Resimî Herri’ yî.

Mehmud Celayir: Herr tebîat a , yew elementa bingehîn yê tebîatî ya û merdim eskeno herr ser o zaf hetî ra xebat biko. Xercî nayê semedî kokanî xo ya, semedî cografyaya ke ez tira yena, materyalo ke ez tor hol nas kena û alaqayî mi tor bas a, herr a. Herr vîra kolektîf a, tarîx a, têkosîn a, derd û kul a û ya tor muhîm zî, herr welat a. Ridî nê sebeban ra û bi xususî zî semedî cematî Kurdîstanî ya hîna zaf yew mehnaya muhîm û sembolîk yê herr esta. Reyna hetî vînayisî ra herr zaf doletî ya ke na mehna de semedî ziwanî mi yê resimkarîya zaf musaîd a. Ancî herr semedê resimanî abstrak a zî akerdî ya.

Seyîdxan Kurij: Ti 1985-86 ra pey 20 serrî ra zafêr Almanya de ciwîyayî û ti zaf welatanî Ewropa de pêsengehan akenî, ewropayîjî resamîyê to senî vînenî?

Mehmud Celayir: Almanya de sey yew hunermendo xerîb ca vînayis û ca girewtis rehet nîyo, la no nîno na mehna ke cematî Almanya semedî hunermendanî xerîban a girewte yo. Wexto ke merdim bi materyalî xo yê bingehîn a, bi nasnameyî xo yew ziwano modern bîyaro werte, her çî hîna hol rayîr ra sino û merdim eskeno dormareyî hunerî de cayî xo bîgero. Na yew prosesa derg û dila û zehmet a. Mi nê zehmetîyan ra pey Almanya de sey hunermend yew ca virast. Îtya de ya muhîm nay a ke ma bieski xususîyetanî xo sey erjîyayan, sey doletîyê bisuxilni û hîsanî dewrî ma fehm bikeri. Alaqayî ewropayîjan û herrî, balansî beynatey tebîat û hunerî vîn bîyo. Halbûkî problema dewrî ma ya tor muhîm qorîkerdisî tebîatî ya. Ez bawer kena mi bi materyalo vînaye ke yew dewê Çewlîg ra ardo, bi no materyal yew ziwanî resimkarîye ard meydûn û îna dîqetî hunermendanî ewropayîjan ant. No semedî min a yew sans bi.

Seyîdxan Kurij: Zafê materyalî resimanî to cografyaya ke ti dadî xo ra bîyî ra yo, yanî Kurdîstanî ra yo, çira ti hende bi fanatîkî girêdayî nê erdî yî?

Mehmud Celayir: Ez materyalanî xo bi zanatî vîjnena. Ma welatî xo de dadî xo ra bîyî, ma îtya de pîl bîyî, yanî qicey ma îtya de vîyart, la ma cuwa pey welatî xo ra dur kewtî. Alaqaya ma û welatî ma travmatîk a. No yew mîras o, no mîras tarîxî ma yê nêzdî yo, ma rê serewedartisan, surgûnbîyayis û koçberîyan ra mendo. Ez nê mîrasî sey yew materyalê hunerî bi ci ra perskerdis û her hetî ra hîna newekerdis suxilnena. Ez nayê, yanî bi fanatîkî girêdayîbîyayisî erdî xo zaf erjîya vînena, na mi yê bînan ra cîya kena, xususîyetî mi vecena werte.

Seyîdxan Kurij: Ti pêsengehanî xo yê peyênan de hîna zaf heremî ma ra nameyan suxilnenî, sey „Pêkerûn, Rayirî Qralî ûsn.). Bi înan ti wazenî senî yew mesaj bidî?

Mehmud Celayir: Armancê vîjnayisî nê nameyan dîyarkerdisî yew nasnameyî yo, no semedî o cayo ke o materyal tira yeno, yew hurmet o. Çunke ez zaf qîmet dana heremîbîyayisî. Bi xususî semedî ma ya na muhîm a.

Seyîdxan Kurij: Ti bi tarîxî saristanî û bi xususî zî mîtolojî ya zaf eleqedar î. No eleqe hunerî to ser o senî yew bandor verdeno?

Mehmud Celayir: Hunerî resimkarî ne tena bi reng û forman, la bi tema û muhteva ya zî mijul beno. Mîtolojî û tarîxî saristanîyan semedî resimanî min a yew bingehek hedre kenî û mi rê ardim kenî ke ez no rayîr ser o sîyerî, verd sîyerî. Semedo ke ez ziwanardisî nasnameyî xo zaf muhîm vînena, ci perskerdisî tarîx-mîtolojî mi xebatê mi de motîve kenî. Mîtolojî de yew materyalo sîîrî yo muhîm esto û mîtolojî vîrî tebîatî qori keno.

Seyîdxan Kurij: Pêsengehî to yê Almanya de sewê wendisî sanikan bîy. To yew sanikê ke dadîyê to vatibî û mi kîtabî xo, Arwûn û Lûy de nesir kerda „Dyebo Sur’, wend. Beynatey resim û sanikan de senî yew eleqe esto?

Mehmud Celayir: Ma pêsengehî mi yê bajarî Rosenheim (Almanya) de, yew sewê sonikwendis virast. Bi sonikwendis a resiman a pîya yew atmosfero zaf pîyaameye ame meydan. A sonik ê sonikî ke dadî mi semedê ma ya vatên, ê sonikan ra tena yew bîy û îtya de yew alaqaya sexsî esta. Xercî nayê coxrafyaya hîra yê sonikan erdnîgarîya û elementî mîtolojîk yê sonikan û resimanî mi yew pîyaameyis vet werte. Seke mi cor de zî vatibi eleqeyî nayî bi pîyabîyayisî vîrî kesîtî û vîrî kolektîf a, vatisî heremî ke plana pênîyî tebîat anî meydan, pîya esta.

Seyîdxan Kurij: Ciwîyayisî to yê Ewropa resamîyê to ser o zaf bandor nikerdo. Gelo Ewropa de materyal çin o?

Mehmud Celayir: Bandorî ciwîyayisî mînî Ewropa resimkarîye mi ser o de zaf o. Ez îtya de seke almanî „BEOBACHTUNGWEISE” (Metodî temasekerdisî) vanî, îna sey yew hunermendî musaya ke yewna qeyde û rast dormareyî xo temase bikî û ey fehm bikî. No rid ra mi vîjnayisî materyalanî xo de zehmetî nêant.

Seyîdxan Kurij: Hunermendî her tim gere kenî ke komel qedirî înan nizano. Gelo kurdî çiqas qîmet danî resimanî to? Nika mîyanî kurdan de rewsê hunerî resimî senîn a?

Mehmud Celayir: Tenabîyayis, qedirnêzanayis qederî hunermendan de esto, la no yew peyme nîyo. Ez bawer nikena ke ez mîyanî kurdan de hol yena naskerden. Erjîyayê cematî ma biney cîya yî, sey cematî Tirkîye, cematî Kurdîstan de zî hîna kulturo populer ho çiman ver o de. Seke ti zî zanî zafê merdimanî mi yê Çewlîg hema zî vanî, „to hende wend, ti qey nêbîy doktor yan muhendîs, to makînaya xo ya fotografan girewta û koyan ser o gêrenî.” Nayê ra teber vînayê dormareyanî polîtîk yê hunerî de zî problem esta. Ê zî wazenî ke eseranî hunerî de yew mesajo polîtîk ke rehet yeno fehmkerdis, vînî, yanî bi yew ziwano sloganîst. No het de fehmkerdisî estetîk û ziwanî dewrî ma de zehmetî ancenî. Eleqeyî nê problemî û rewsê verdsîyayisî cematî ma esta.

Seyîdxan Kurij: Ti Tirkîya de pêsengehan akenî. Sey yew hunermendî kurdan ti rastî tengasîyan yenî? Sinorî wesvînayisî (toleransî) semedê hunermendanî kurdan heta kam ca yo?

Mehmud Celayir: Hema zî semedî hunermendanî kurd sinorî wesvînayisî estî, la sey verî nîyo. No zî bi hêzî xebatê hunermendî ya girêdayî yo. Yew esero hol yê hunerî heme sinoran derbas keno û pêshikumanî însanan beynatera dareno we. No het de mi her tim sîhirî hunerî pêskês kerd û însanî matbîyaye verdayî.

Seyîdxan Kurij: Ti xêncê resamî çîyo bîn a mijul benî?

Mehmud Celayir: Xercî resimvirastisî ez karanî fotografantis û fîlm-vîdeo ya mijul bena, la nê karî zî bi resima girêdayî yî. Materyalî mi eynî materyal o, bi fotograf û fîlm ez xebatê xo ya resimkarî hîna zaf kena doletî.

Seyîdxan Kurij: Ti 20 serre ra pey hewna Îstanbul de ca bîy, çira?

Mehmud Celayir: Belê, ez hîna ameya Stenbol. Çunke Stenbol verba yew metrepolî hunerî yê muhîmî sino. Semedo ke mi Stenbol de wend û verî zî îtya de ciwîyaya, beynatey mi û Stenbol de her wext yew girêdayiso nostaljîk bi. La xebatî mi yê hunerî Almanya de zî ramênî. Xora ewro roj hunermendî nêskenî yew mekan de bimanî û xo teng bikî.

Seyîdxan Kurij: Ez wazena yew persa xususî persî. Ma yew keye ra yî, ma eynî çîyan ciwîyayî. Nê nakokîyî cematkî, vilabîyayis, parçebîyayis, koçberîye û serobinbîyayisî cematî ma sey yew hunermendî senî yew bandor to ser o verda.

Mehmud Celayir: Belê, ma eynî keye ra yenî, ma eynî çîyan ciwîyayî, tarîxî ma sey cîye yo. Seke ti zî zanî na macerayê cuyê ma, yew mehna da heyatî ma, o qeyde kerd ke ma hîna zaf hîsî biewnî dinya ra. Ma xo berpirsîyar vînenî ke tayê çîyan vajî. Nê eseranî ke ma anî meydan, wazenî wa resim bo, wazenî wa nustisî kîtaban bo, nîsanî nayê yî.

Seyîdxan Kurij: Sipas kena, emza!

Mehmud Celayir: Ez sipas kena û kar û barî sima de serkewtis wazena. Ti zanî ez roja verên ra „Vate’yî teqîp kena û zaf qîmet dana xebatê sima.

Not: No roportaj kovara „VATE’ hûmarê 44. Ame nesir kerdis.

Dengê Kurdistan