Xizir (Xilyas)
Xizir, sembolêde fîraz o, edi zereyê bawerîya gelê dîn û miletanê Rojhelatê Mîyanî de. Çekûyêde erebkî ya û maneya keweyî dana. Kirmanckî de, herfên z’ û d’ geganê jubînî de hurêndî vûrnenê. Coka taye cayan de fênda Xizirî, taye cayan de ki fênda Xidirî telafuz beno. Rojanê Xizirî ra Xilyas (Xelyas) kî vajîno. Xilyas, kilmevateyê çekûyanê Xizirî (Xidir) û Elyasî (Îlyas) yo.
Çîroke key qewimîya, rind nêzanîna. Goreyê bawerîye, Hz. Xizirî aw-heyate ra simito û bîyo elheqêde sir, tim û tim cande. O, êndî çimê sarê cibawermendî de bîyo Xizirê seata tenge, Xizirê kêlek û gemîyan, Xiziro Cansivik. Xiziro Kal, Xidir Nebî, Xidir Elyas, Xidirellez
û êb.
Zarvatenêde ma Kirmancan de Xozat o, Xizirî se vato vato.’ vajîno.
Edi mîyanê her bawerîye de bi nameyêde bîn nasîno. Kirmancanê Êzdîyan mîyan de bi nameyê Xidir Elyas û Xidir Nebîyî; Sebekan, Kakaîyan (Elheqan, Qirleran) û êb. mîyan de bi nameyê Xidirî Zende; Xiristîyanan mîyan de bi nameyê Elîya; Tirkan mîyan de bi nameyê Hidirellezî (6 Gulane) nas kerîno.
Roja fîrazkerdena Roja Xilyasî, ca bi ca, êle bi êle, esîre bi esîre, milet bi milet vûrîna. Kirmancîye de, mîyanê Qizilbasan de asma Çeleyî de dest kena ci, heyanî da-çewresê roje ramena û tewr herê pancêsê asma Gucige de qedîna.
Gimgim de, edi mîyanê Kirmancanê Qizilbasan de, goreyê serenameyê (teqwîm) Rûmî, linga juye Çele de, juye kî Gucige der o. Goreyê serenameyê Mîladî, êla Xidan roja pancsemeyê asma Çeleyî de; Mûrtikan pancsemeyê asma Gucige yo verên de; Lolan, Xormeçikan, Kilawsizan û Kimsorçikan ..û êb. kî pancsemeyê asma Gucige yê diyine de (teqrîben mabeynê 9-15. Gucige, Xilyasî fîraz kenê.
Xilyas de, keso ke qûrbana xo çîne bo, ganî ses rojan, keso ke qûrbana xo bibo kî, ganî hîrê rojan roje bigêro. Roje, diseme ya kî hîrêseme (sêseme) dest keno ci. Roja pancsemeyî Xilyas o. Nîyaz û pêsareyan pojenê, qûrbanan sere birnenê, der û cîranan ra, feqîr û fiqareyan ra kenê vila. Keso ke biwazo, bi pîrî cem kî gire dano.
Kirmancanê Qizilbasan mîyan de, rôjêde fîraz û bimbarek a. Misayibî sonê bi kêyê misayiban. Embîryanî (cîranî) sonê bi kêyê embîryanan, û kesên heredîsî ênê werê. Xilyas, her hînî Kirmancanê Qizilbasan mîyan de rojêde bext û miradwazî yo kî. Kesên azebî seba ke bizanê kotî ra zewecînê ya kî mêrde kenê, serbicikêde solin erzenê nîyazî ver, pojenê, wenê. A sewe têsan kunê ra, ke kame ya kî kamî dest ra awe bisimê, ê wo jubînî de bizewecîyê. Serbicikî ra tayê kî sîvîg û lojinan ser ro nanê ro. Teyre ke eyî werteyê dewe de biwero, ê kesî dewe ra zewecînê ya kî dewe de mêrde kenê. Eke banê kamî ser ro biwero, eyî kêyî ra, eke dewe ra teber bo, dewanê o hetî ra zewecînê ya kî ê dewan de mêrde kenê. Kesên azebî û bekarî na juye bi baldarîye temase kenê.
Roja Xilyasî, Kirmancanê Êzdîyan mîyan de êneyê asma Gucige yo verên de fîraz kerîna. Leteyêde Êzdîyan roja hîrêsemeyî (sêseme), leteyêde xo kî roja disemeyî ra dest kenê ci, hîrê rojan rojê gênê û roja pancsemeyî roja Xidir Elyasî, êne kî roja Xidir Nebîyî fîraz kenê. Her hînî kesên ke nameyên xo Xidir û Elyas o, hîrê rojeyî înan ser ro ferz ê. Leteyêde Êzdîyan, a roje qûrbanan sere birnenê, leteyo bîn kî, seba ke ê rojan de Xidir Elyasî û Xidir Nebîyî kewtê re nêçîrî dime, na di rojan de serebirnayene û nêçîrkerdena tersan (heywan) qedexe ya.
Kirmancên Êzdîyî -Dr. Xelîl Cindî Raso, Xanna Omerxalî; Dema Nû 143 -, sanê sewa êneyî, bi nameyê totka sor (bijika sore), ya kî xwarina sor (werdena sore/soline) wenê û têsan kunê ra. Kam ke destê kamî ra awe bisimo, ê wo bibê destnîsanîyê jubînî. Eke hênî ya kî kêyê kamî de awe bisimê, ê wo a dewe de ya kî ê kêyî ra bizewecîyê.
Çito ke ma cor vînenîme, ferqêde girse edi mabeynê fîrazkerdena Xilyasê Kirmancanê Qizilbasan û Xidir Elyas û Xidir Nebîyê Kirmancanê Êzdîyan de çîn a.
Çeko Kocadag